Teknologjia, Kisha e re e distopisë njerëzore

Të pasurit dhe të fuqishmit e kanë marrë peng progresin gjatë historisë, thotë Daron Acemoğlu. Ata e bënë këtë në mesjetë dhe po e bëjnë edhe tani në epokën e inteligjencës artificiale. Në një intervistë me Der Spiegel, ekonomisti i MIT analizon suksesin e Silicon Valley dhe ndikimin financiar e më gjerë të tindustrisë së eknologjisë te njerëzimi. 

Z. Acemoğlu, libri juaj lexohet si një përpjekje për të rishkruar historinë e progresit. Në të, ju hidhni një vështrim të gjatë pas: Çfarë duhet të mësojmë nga neoliti në epokën e inteligjencës artificiale (AI)?

Diskutimi rreth AI është nën kontrollin e tekno-optimizmit naiv: AI do të transformojë gjithçka, dhe nëse do të dalin pengesa, do të tejkalohen. Kur ngrini shqetësime rreth kësaj narrative, një nga argumentet më të fuqishme me të cilin përgjigjen njerëzit është: A po pretendoni se kësaj here do të jetë ndryshe?

Por është e vërtetë që njerëzimi me të vërtetë ka përfituar shumë nga teknologjitë e reja.

Kjo është arsyeja pse duhet të kthehemi shumë prapa në histori. Argumenti që sapo dhatë është i gabuar. Në të kaluarën, ne kemi pasur gjithmonë vështirësi për përdorimin e inovacionit dhe kush përfiton prej tij. Shumë shpesh, kontrolli ishte në duart e një elite të ngushtë. Inovacioni shpesh nuk u ka sjellë dobi pjesëve të gjera të popullsisë.

A nuk është rritur standardi i jetesës në mënyrë të qëndrueshme?

Sot, ne jemi shumë më të begatë se njerëzit në epokat e mëparshme, kjo është e vërtetë. Por ka një tendencë për të menduar se rruga deri këtu duhet të ketë qenë një proces i drejtpërdrejtë dhe i pashmangshëm. Ne të gjithë priremi t'i harrojmë vështirësitë në rrugë.

Çfarë do të thuash saktësisht?

Merrni mullinjtë mesjetarë të erës, një teknologji shumë transformuese. Ata ndryshuan organizimin e prodhimit të tekstilit, por veçanërisht të bujqësisë. Por nuk u pa shumë përmirësim në kushtet e fshatarëve. Mullinjtë e erës kontrolloheshin nga pronarët e tokave dhe kishat. Kjo elitë e ngushtë mblodhi fitimet. Ata vendosën se kush mund t'i përdorte mullinjtë e erës. Ata vranë konkurencën. Në të njëjtën kohë, gjatë kësaj periudhe, në të gjithë kontinentin u ndërtuan katedrale dhe kisha mbresëlënëse. Deri në 20 për qind e fuqisë ekonomike shkoi në ndërtimin e tyre.

Shumë njerëz i gëzojnë këto ndërtesa sot.

Më duken gjithashtu shumë mbresëlënëse. Por ato ishin jashtëzakonisht të kushtueshme, veçanërisht për shoqëritë e kohës që ishin, në shumicën e rasteve, në prag të mbijetesës dhe zisë së bukës. Katedralet u ndërtuan sepse një elitë e vogël donte të tregonte pasurinë e saj. Monumentet e tyre janë ekuivalentët e piramidave egjiptiane. Sot, ato na japin përshtypje të njëanshme të asaj epoke. Vuajtjet e fshatarëve mbeten të padukshme.

Çfarë lidhje ka kjo me AI?

Çdo javë, udhëheqësit e teknologjisë thonë: "Nuk ka asgjë për t'u shqetësuar. AI do t’i zgjidhë të gjitha problemet tona." Ata thonë se problemet e vetme për të cilat duhet të shqetësohemi janë përpjekjet e qeverive për të rregulluar AI. Shtetet e Bashkuara janë bërë kaq naivisht optimiste për këtë teknologji. Fatkeqësisht, shumë gazetarë amerikanë iu bashkuan kësaj bande, ata u mahnitën me industrinë e teknologjisë. Ata filluan t’i besonin në të gjitha llojet e propagandës nga kompanitë.

A po thoni që AI është i dënuar të ndjekë të njëjtën rrugë të teknologjive të mëparshme?

Sigurisht që nuk po them se AI nuk është një teknologji premtuese. Unë jam optimist edhe për faktin se me marrjen e vendimeve të duhura, AI mund të jetë jashtëzakonisht e dobishme për punonjësit e njohurive. Por përsëri, nuk ka asgjë automatike për këtë. Duhet t'i kushtojmë shumë më tepër vëmendje drejtimit që merr teknologjia. Ne duhet të mendojmë më shumë për strukturën institucionale në të cilën janë ngulitur teknologjitë dixhitale, ose do të dështojmë sërish në ndërtimin e prosperitetit të përbashkët.

Nga vjen pesimizmi juaj? Të ardhurat mesatare në Perëndim nuk kanë qenë kurrë më të larta se sa janë sot.

Në Shtetet e Bashkuara, për 40 vjet, kemi pasur rënie në të ardhurat reale të punëtorëve pa diplomë kolegji. Rënia arrin në rreth gjysmë pikë përqindjeje në vit. Kjo është një shifër e madhe. Nëse asgjë nuk ndryshon, AI do ta dyfishojë këtë. Inteligjenca artificiale ende mund të bëhet shumë e dobishme për qytetarët e pasur, punonjësit e njohurive dhe punonjësit shumë të aftë. Por kjo nuk do të jetë e mirë për shumicën e njerëzve me rrugën që po ndjek aktualisht.

A nuk është ky kursi natyror i evolucionit teknologjik?

Kur industrializimi mori hov, pagat në fabrikat e para ishin jashtëzakonisht të ulëta për shumicën e punëtorëve dhe standardet e jetesës u përkeqësuan në Britani. Pak më vonë, kur SHBA filloi të industrializohej – me të njëjtin grup teknologjish – gjërat funksionuan krejt ndryshe. Në Amerikën e Veriut, lloji i punës së kualifikuar që nevojitej për mirëmbajtjen dhe monitorimin e makinerive komplekse ishte shumë më i rrallë se në Evropë. Në atë kohë, në SHBA u shfaq një qasje e ndryshme ndaj inxhinierisë mekanike, me përdorimin e rëndë të komponentëve të standardizuar dhe një strukturë më modulare. Këto makina mund të përdoreshin edhe nga punëtorë të pakualifikuar. Kjo, më pas, filloi të rriste shumë produktivitetin e punëtorëve me kualifikim të ulët, si dhe pagat e tyre. Pra, është e mundur që njerëzit të vendosen në qendër të procesit teknologjik dhe jo anash siç është aktualisht.

Ju fajësoni për këtë një vizion që mbizotëron në Silicon Valley dhe që në fakt po shtyp ide të tjera të përparimit. Çfarë kuptoni me vizion?

Vizioni është një interpretim se si duhet të nxisim teknologjinë dhe cili është drejtimi i duhur. Ai bazohet në një grup besimesh për botën. Një shembull i një vizioni që ka qenë po aq i suksesshëm dhe katastrofik është ideja e vlerës së aksionerëve, e cila është mësuar në shumë shkolla të menaxhimit gjatë disa dekadave të fundit.

Ai kërkon që menaxherët të kujdesen për pak më shumë se sa të rrisin vlerën e korporatës së biznesit të tyre.

Kompanitë që ndjekin këtë qasje ulin pagat dhe, në këmbim, rrisin të ardhurat për aksionerët. Përparimi i vlerës së aksionerëve ka qenë një ndryshim themelor ideologjik në mënyrën se si drejtohen kompanitë. Në këtë logjikë, punonjësit shihen thjesht si drejtues të kostos.

Testi ka të bëjë, përafërsisht, nëse një kompjuter arrin të mashtrojë një njeri që të mendojë se po flet me një person tjetër dhe jo me një kompjuter.

Pikërisht. Vetë Turing e quajti këtë test një "Lojë imitimi". Ky vizion i teknologjisë po ushqehet nga trillimet shkencore të Hollivudit. Tani është bërë temë kryesore për të gjithë industrinë e teknologjisë. Ky është një problem.

A e ka humbur njerëzimi rrugën?

Në fillim të epokës dixhitale, kishte koncepte alternative të fuqishme. Skena e hakerëve dhe shumë nga pionierët e parë të PC-ve ëndërruan për një teknologji të decentralizuar që do të fuqizonte punonjësit. Në qendër të të menduarit të tyre ishte prioriteti për të maksimizuar dobinë e teknologjisë për njerëzit dhe shoqëritë. Kjo qasje u bë e njohur si "dobishmëria e makinës". Por në fund, korporatat si IBM, Microsoft dhe Oracle u bënë përçuesit kryesorë.

Çfarë mund të kishte qenë ndryshe?

Këto kompani e shtynë teknologjinë drejt aplikimit masiv. Por kjo bëri që (teknologjia) të bëhej shumë më pak e dobishme për punëtorët. U bë një mjet nën kontrollin e punëdhënësve. Kompanitë e përdorën atë në mënyrë që të mund të automatizonin shumë punë të thjeshta në zyrë. Në fund, ajo u bë një teknologji shumë e bazuar në aftësi që përmirësoi produktivitetin më së shumti për menaxherët e aftë, të diplomuarit në universitete etj.

A pasqyron kjo një imazh të caktuar të njerëzimit?

Mendimi popullor është se njerëzit janë makina të papërsosura. Ka një kërkesë të madhe nga Silicon Valley për teza të tilla. Njerëz si studiuesi i sjelljes Dan Ariely u tregojnë të gjithëve se si njerëzit janë aq të prirur për të bërë gabime sa nuk mund t'u besoni atyre detyra të rëndësishme. Ndërsa Ariely tani është i shpërfillur…

 … sepse thuhet se ai ka manipuluar të dhënat gjatë hulumtimit të tij mbi temën e ndershmërisë, të të gjitha gjërave…

… por ide të tilla u shndërruan në botëkuptimin e Silicon Valley: njerëzit e zakonshëm nuk janë të besueshëm – me përjashtim, natyrisht, për disa gjeni. Kjo është arsyeja pse gjenitë duhet të dizajnojnë teknologji për t’i kapërcyer këto papërsosmëri të masave, shumë shpesh duke monitoruar punonjësit në mënyrë rigoroze ose thjesht duke ua hequr detyrat punonjësve njerëz.

Qëllimi përfundimtar nuk është të ndihmojmë njerëzit, por t'i zëvendësojmë ata plotësisht?

Jo të gjithë në Silicon Valley po mendojnë në këtë mënyrë. Por padyshim që është një rrymë shumë e fortë. Kur i shpërbleni njerëzit përsa i përket prestigjit dhe vendeve të punës kur ata hartojnë programe që arrijnë barazinë njerëzore, atëherë ju inkurajoni gjithnjë e më shumë njerëz të punojnë në atë lloj teknologjie.

Në librin tuaj, ju i krahasoni sipërmarrësit e teknologjisë si Mark Zuckerberg dhe Bill Gates me John D. Rockefeller, një nga baronët famëkeq grabitës të industrializimit. Ky është një krahasim i ashpër.

Figura si Rockefeller ishin shumë novatore. Rockefeller ishte në ballë të inovacioneve. Por ai ishte gjithashtu një monopolist i pamëshirshëm dhe i çmendur për fitim. Pothuajse e njëjta gjë vlen për shumë nga baronët e sotëm të teknologjisë.

Ju keni sugjeruar shpërbërjen e korporatave si Facebook dhe Google. Çfarë supozohet të përmirësohet si rezultat i kësaj?

Me drejtimin e duhur, teknologjia dhe inovacioni mund të sjellin përfitime të mëdha. Por në fakt, Google, Facebook dhe Microsoft nuk kanë qenë miq të teknologjisë dhe inovacionit. Ata kanë blerë aq shumë konkurentë dhe i kanë vrarë.

Pra, pse politikanët nuk ndërmarrin veprime më të ashpra kundër tyre?

Shumica e politikanëve janë verbuar. Ata e bindin veten se rritja e pabarazisë është ose e pashmangshme ose normale në emër të progresit. Shumë politikanë kanë pranuar një version të fundamentalizmit ekstrem të tregut pa rregulla dhe korniza. Një nga arsyet pse ideologjitë e tipit libertarian janë kaq tërheqëse është se ato heqin çdo diskutim për kompromiset sociale shumë të vështira. Mendimi është: Çfarëdo që prodhon tregu është e mirë. Gjithçka që duhet të bëjmë është ta lëmë tregun të funksionojë.

A është ndopak i realizueshëm rregullimi i Big Tech? Apo rregullimi mund ta privojë sektorin nga fuqia e tij inovative – apo edhe t'i largojë kompanitë jashtë?

Kina, në fakt, po tregon se rregullimi i AI është me të vërtetë i realizueshëm. Partia Komuniste ka qenë shumë e suksesshme në shtypjen e teknologjisë. Për të qenë i qartë, këtu nuk po mbroj stilin kinez të rregullimit. E bëjnë për supremacinë e partisë. Por nëse rregullimi autoritar është i realizueshëm, atëherë është edhe rregullimi demokratik.

Çfarë mund të bëjmë për të marrë kthesën?

Nuk ka një mjet të vetëm. Por, për shembull, sistemet tona tatimore sot janë të njëanshme kundër punës dhe në favor të kapitalit. Ndërsa në SHBA norma mesatare e taksave mbi të ardhurat nga puna është e qëndrueshme në 25 përqind, taksat efektive për investimet në pajisje dhe softuer kanë rënë nga 15 përqind në pesë përqind gjatë 30 viteve të fundit.

Çfarë do të ndodhë nëse asgjë nuk ndryshon?E ardhmja jonë do të jetë shumë distopike nëse e bëjmë të parëndësishme një pjesë të madhe të popullsisë që punon. Kjo do të krijonte një shoqëri krejtësisht me dy nivele. Ne duhet të bëjmë gjithçka që kemi në dorë për ta shmangur këtë.