Anil Seth: Nocioni i shpirtit mund ta ketë tejkaluar dobinë e vet

Vetëdija si halucinacion i kontrolluar. Anil Seth, neuroshkencëtar konjitiv dhe profesor në Universitetin e Sussex në Britani, në një intervistë për El Pais (version anglisht), analizon mënyrën si ndërlidhet bota e brendshme e individit me realitetin jashtë saj. Ajo që ne perceptojmë dhe që na duket kaq reale, e vështirë për t'u imagjinuar në ndonjë mënyrë tjetër, lind nga një lloj negocimi midis mënyrës se si na arrin përmes shqisave tona dhe asaj që presim. Nga kjo përvojë e rindërtuar, e cila ndikohet edhe nga ato të njerëzve përreth nesh dhe nga shoqëria në të cilën jetojmë, del vetëdija dhe uni ynë.

Në shek XIX mendohej se jeta nuk mund të shpjegohej në terma materialë, sepse duhej njëfarë shkëndije, diçka misterioze dhe pothuajse magjike. Më pas erdhi gjenetika, ADN-ja dhe mjete të tjera që na ndihmuan në përpjekjen për ta kuptuar. A do të jetë e mundur të ndërmerret një hap i tillë me ndërgjegjen?

Duhet të presim dhe të shohim. Nocioni i shpirtit, për shembull, ndoshta tashmë e ka tejkaluar dobinë e tij. Konceptet si vullneti i lirë tashmë po nënshtrohen dhe po e humbin atë sensin e misterit që kanë pasur deri tani. Vullneti i lirë nuk është forcë e mbinatyrshme që depërton dhe ndryshon rrjedhën e ngjarjeve në univers. Është një lloj i veçantë përvoje që organizmat e kanë lidhur me reagimin që na vjen nga brenda. Nuk mbetet më asnjë mister për këtë, megjithëse jo të gjithë janë dakord.

Pak nga pak, sensi i misterit, se vetëdija është në të vërtetë vetëm ajo gjëja që na diferencon dhe nuk përshtatet me panoramën e universit të përbërë nga atome, kuarkë dhe neurone, eshtra dhe mish, mund të zbehet. Për mua, tashmë është zbehur, por nuk është zhdukur plotësisht, sepse nuk e kemi ende përgjigjen e plotë. Progresi në shkencë shpesh përcaktohet nga ndryshimi i pyetjes që ne ngremë dhe nuk kufizohet te gjetja e përgjigjes për pyetjet që kishim në fillim. Njerëzit nuk e gjetën shkëndijën e jetës; ata pushuan së kërkuari sepse nuk kishin më pyetjen e duhur për t’u bërë.

Shkenca u ka dhënë përgjigje shumë pyetjeve mbi universin në sensin material, por ndonjëherë duket se edhe këto njohuri të bollshme nuk i kanë plotësuar disa nevoja ekzistenciale. A mund të ndodhë diçka ndryshe me shkencën e ndërgjegjes, a mund të na ndihmojë të kërkojmë kuptimin e jetës?

Mendoj se mund të mos jetë detyrë e shkencës ta bëjë këtë, por është pjesë e përgjegjësisë së shkencëtarëve ta kuptojnë. Misteret e mëdha të mëparshme kanë pasur gjithashtu një kënd ekzistencial. Zbulimi i pafundësisë së universit është sfidues në rrafshin ekzistencial. Dhe kur ne nuk jemi në qendër të tij, por është një univers i madh me shumë miliarda yje të panjohur, kjo mund të na frikësojë ose mund të na fuqizojë. E njëjta gjë ndodh me jetën. Të kuptuarit se jeta është një fenomen natyror që vazhdon me kafshët e tjera, mund të na vetëdijësojë se jemi të lidhur me natyrën, ose mund ta mendojmë atë si një kërcënim sepse nuk jemi më aq të veçantë. Për mua, kjo është ajo që bën diferencën. Qeniet njerëzore janë të veçanta. Domethënë ne kemi kulturë, kemi shkencë, kemi qytetërime, por jemi edhe pjesë e natyrës. Pra, të kuptuarit e vetëdijes në këtë mënyrë, nuk është diçka që jepet nga ndonjë shpirt i mbinatyrshëm që na dallon nga pjesa tjetër e natyrës; është, në fakt, një pjesë tjetër e natyrës. Unë mendoj se kjo mund të jetë qetësuese në kuptimin ekzistencial.

Por ka një ndryshim në krahasim me këto mistere të tjera. Pjesa tjetër e universit është shumë larg. Mekanika kuantike është shumë e vogël. Vetëdija është shumë personale; ajo i ndërthur këto të dyja, misterin në shkencë dhe filozofi, megjithatë është tipari më qendror i jetës sonë si individë. Është e rëndësishme sepse mund të na ndihmojë jo vetëm të eksplorojmë mbi pyetjet e mëdha që lidhen me vendin që kemi në univers, por edhe mbi pyetjet e vogla, p.sh. si t'i përballoj emocionet e mia? Çfarë do të thotë të jesh unë? Si t’i gjej kuptimin jetës time? Unë mendoj se neuroshkenca e ndërgjegjes mund të ndihmojë vërtet këtu.

A ju kanë ndihmuar në jetën tuaj personale këto dije për ndërgjegjen?

Një herë, kur jetoja në Amerikë, mora një gjobë sepse u ktheva majtas në një rrugë ku nuk kishte kthesë majtas. Ishte një kthesë që e bëja gjatë gjithë kohës për të shkuar me makinë në vendin ku bëja sërf. Aty kishin vënë një tabelë "ndalohet kthesa majtas" dhe unë nuk e pashë. Dhe kështu, në vend që të paguaja gjobën, shkrova një letër duke thënë se, po, fjalë për fjalë nuk e pashë shenjën për shkak të një fenomeni në hulumtimin e ndërgjegjes të quajtur verbëria e ndryshimit, që praktikisht ndodh nëse nuk po pret diçka, edhe pse është e drejtë në mënyrën sesi ti I sheh gjërat, mund të mos e shohësh. E çova këtë deri në gjykatë për të apeluar gjobën.

Bëri punë?

Jo, nuk piu ujë. Por le të flasim më seriozisht. Unë kam pasur episode depresioni dhe dalja nga ato episode, mendoj, u ndihmua nga fakti vetëdijësimi se ishte një proces perceptimi, se mënyra se si dukeshin gjërat në atë kohë nuk ishte domosdoshmërisht ajo në të cilën ishin në të vëretët, dhe se emocionet që ndjeja nuk ishin reagime të pashmangshme ndaj rrethanave në të cilat ndodhesha, por konstruksione që po i krijonte truri im. Dhe mund të jetë ndryshe.

Një nga idetë qendrore në librin tim është natyra e perceptimit të botës dhe perceptimit të vetvetes, dhe një nga temat kryesore është se perceptimi nuk është thjesht një regjistrim i drejtpërdrejtë i asaj që është atje, por është gjithmonë një interpretim. Është gjithmonë një konstruksion aktiv, edhe pse nuk duket i tillë. Duket se ne i shohim gjërat ashtu siç janë, por nuk është ashtu. Ne i shohim ashtu siç jemi ne. Dhe duke e pranuar këtë, kemi hapur terrenin që do të na lejojë të kalojmë më lehtë nëpër situata të vështira.

Në libër, ju flisni për perceptimin tonë mbi realitetin si një halucinacion i kontrolluar. A mund të na ndihmojë njohja e këtyre fenomeneve për ta menaxhuar këtë halucinacion në një masë të caktuar?

Një nga origjinat e kësaj ideje ishte shkencëtari gjerman Hermann von Helmholtz. Ai e solli këtë ide të perceptimit si konkluzion të pavetëdijshëm. Konkluzioni është ky proces i trurit që kombinon parashikimet dhe besimet e tij për atë që po ndodh me informacionin shqisor për të dalë me një supozim më të mirë. Dhe ideja është se kjo është ajo që ne përjetojmë, është halucinacioni, por ai kontrollohet nga të dhënat shqisore. Dhe për shumicën prej nesh, shumicën e kohës, kjo është e gjitha e pavetëdijshme. Ju nuk mund të vendosni të shihni [diçka] një ngjyrë tjetër nga ajo që objekti ka. Por unë mendoj se ne mund të mësojmë ta ndryshojmë mënyrën se si i perceptojmë gjërat. Në fakt, ne kemi bërë disa eksperimente që tregojnë se mund t'i trajnojmë njerëzit që t’i shohin ngjyrat ndryshe. Dhe me kohën e mjaftueshme, ne mund të ndryshojmë reagimet tona emocionale dhe reagimet tona ndaj gjërave që ne në mënyrë të pandërgjegjshme i perceptojmë në realitetin përtej nesh  Mendoj se ka një kapacitet që ne t’i japim tjetër formë mënyrës se si e përjetojmë botën në mënyrë më aktive.

Në libër, ju flisni për përvojën tuaj me anestezinë totale, një gjendje në të cilën vetëdija zhduket, diçka që nuk ndodh as kur flemë, dhe ju citoni shkrimtarin Julian Barnes kur thotë se pas vdekjes, kur vjen fundi i ndërgjegjes, nuk ka asgjë për t'u frikësuar. A jeni dakord? A të jep qetësi shpirtërore përballë vdekjes përvoja me anestezinë?

Gjithmonë shqetësohem se përgjigja ime mund të ndryshojë kur të jem duke vdekur. Nën anestezi, ti largohesh dhe më pas kthehesh, ndërsa të duket sikur nuk ka kaluar fare kohë. Mund të jenë pesë minuta, mund të jenë 50 vjet dhe është kaq e çuditshme sepse ndërsa ti ishe ikur, pjesa tjetër e botës vazhdoi përpara dhe gjëra të tjera ndodhën. Kemi këtë asimetri kurioze për mosekzistencën. Pra, shumë pak prej nesh e vrasin mendjen për kohën para se ne të lindnim, pra, kur nuk ekzistonim ende. Por ne jemi shumë të shqetësuar për mosekzistencën në të ardhmen. Ne kemi një lloj frike se do ta humbasim atë, pra të ardhmen, por jo për të kaluarën, gjë që është paksa e paarsyeshme, sepse në të dyja rastet, ne nuk do të jemi vërdallë për ta përjetuar frikën e humbjes. Ne duam që fëmijët tanë të ecin përpara e kështu me radhë, por ne nuk do të jemi atje t’i shohim deri në fund. Dhe kur nuk je aty, nuk ka gëzim, por nuk ka as vuajtje. Nuk ka dhimbje. Nuk ka asgjë. Dhe asgjëja nuk mund të jetë ekzistencialisht e frikshme dhe njëkohësisht edhe  ekzistencialisht qetësuese. Na bën të marrim kohën që na është dhënë, pra përsa kohë jemi gjallë, dhe ta shohim më pak si të mirëqenë.