Përtej dominimit - e ardhmja dhe e shkuara e dekolonizimit

Ka një traditë të vjetër në shkrimet akademike që i trajton zonat gjeografike të botës si sfonde natyrore në të cilat janë zhvilluar ngjarjet historike. Kjo perspektivë, që e ka origjinën tek iluministë si Montesquieu, është e dukshme në punën e teoricienëve politikë konservatorë si Samuel Huntington, sipas të cilëve qytetërimet u ndërtuan në blloqe të përhershme gjeo-etnike, si dhe në punën e studiuesve marksistë si Immanuel Wallerstein, sipas të cilit qendra dhe periferia ishin produkte të zhbalancimeve gjeografike afatgjata.

Kjo qasje ndonjëherë mund të ketë përdorimin e saj, por gjithashtu do t’i shkonte për shtat një botëkuptimi që e gjurmonte formimin e rajoneve në kah të kundërt: Në vend që t'i shikojmë këto zona gjeografike si realitete fizike të paracaktuara, ne i shohim ato si rezultat kontingjent i aktorëve njerëzorë, zhvendosjeve dhe projekteve. Toka dhe uji mund kanë ekzistuar para njeriut, por rajonet dhe qytetërimet janë produkte të veprimit njerëzor. Në këtë kuptim, historia prodhon gjeografi dhe jo e kundërta.

Dy libra të rinj — ​​Mbi dekolonialitetin, nga Walter D. Mignolo dhe Catherine E. Walsh, dhe “Larg errësirës së natës” nga Achille Mbembe - na ndihmojnë të kujtojmë historinë që qëndron pas gjeografive tona, duke e vendosur historinë e rajoneve dhe kontinenteve në kontekstin e kolonializmit dhe perandorisë. Për ta bërë këtë, të dy librat marrin në konsideratë rrugët e ndryshme të dekolonizimit, për të zbuluar se as shteti-komb që doli nga dekolonizimi, as versioni i fundit i kapitalizmit të globalizuar që ka ardhur për t’u dhënë formë këtyre shteteve-kombe, në të vërtetë nuk i ka përmbushur premtimet çlirimtare të dekolonizimit.

Pjesa më e fortë e të dy librave e ka bazën në zonat nga ato vijnë - përkatësisht Amerika Latine dhe Afrika - dhe pranimi nga të dy palët se kostoja më e rëndë e nxjerrë nga kolonizuesit mbi të kolonizuarit në 500 vitet e fundit nuk ishte vlera e punës dhe marrja e burimeve, por në fushën e dijes, ku subjektet koloniale klasifikoheshin si të tjerët në perandorinë evropiane të arsyes. Të dy librat gjithashtu përfaqësojnë një kritikë radikale të sundimit evropian mbi pjesën tjetër të botës përmes epokave të ndryshme të perandorisë, dhe të dy bien dakord që analizat materialiste të këtij sundimi - nga marksistët, teoricienët e varësisë dhe teoricienët e sistemeve botërore - i kanë keqkuptuar si kolonializmin, ashtu edhe dekolonizimin që erdhi pas tij.

Por autorët na ofrojnë edhe argumente shumë të ndryshme rreth pleksjes së Evropës me kolonitë. Mignolo dhe Walsh shohin një kundërshtim radikal, në të vërtetë një humnerë, midis mendimit dekolonial dhe ideve evropiane të modernizmit, përparimit dhe lirisë, me lëvizjet indigjene të Amerikës Latine si modelin e tyre për vendin ku mund të gjendet liria. Nga ana tjetër, Mbembe, ofron një panoramë shumë më dialektike, relacionale dhe të ngatërruar të marrëdhënieve midis kolonizuesit dhe të kolonizuarve. Ai e sheh të ardhmen e Afrikës dhe botës që Afrika zbulon dhe ilustron, si të shtrirë në një përpjekje të rinovuar - dhe të përbashkët - nga Evropa dhe kolonitë e saj të dikurshme për të miratuar një vizion më gjithëpërfshirës, ​​të qëndrueshëm dhe më të drejtë të arsyes dhe njerëzimit sesa ajo që ishte kthyer në normale në pesë shekujt e kaluar.

“Mbi dekolonializmin” është një vepër bashkëpunuese në të cilën secili autor merr një grup argumentesh në njërën nga gjysmat e librit, e para nga Walsh dhe e dyta nga Mignolo. Qëllimi i tyre i përbashkët është të kërkojnë çështjen e dekolonializmit, idenë se një formë tjetër e dekolonizimit ose anti-kolonializmit ishte dhe vazhdon të jetë e mundur në Jugun Global - një e tillë që nuk mbështetet në format perëndimore të dijes, por në stilet dhe pretendimet indigjene epistemologjike.

Në ngritjen e këtij argumenti për politikën e dekolonialitetit, Walsh dhe Mignolo pranojnë se borxhin më të madh ia kanë sociologut peruan Aníbal Quijano, idenë e të cilit për dekolonialitetin ata e përdorin për të zhvilluar objektin në qendër të kritikës, atë që ata e quajnë "matrica koloniale e pushtetit". “Për ta, kolonializmi dhe perandoria në Amerikën Jugore dhe Qendrore u provuan se ishin një mënyrë unike e dominimit, e cila mbështetej kryesisht në margjinalizimin, nënshtrimin dhe eliminimin jo vetëm të popullatave autoktone, por edhe të epistemologjive dhe kulturave indigjene.

Zëvendësimi jo vetëm i popullsive vendase, por edhe i mënyrës sesi ata e njihnin botën, ishte në qendër të pushtimit evropian në Botën e Re; traditat e tyre lokale të riprodhimit të sistemeve natyrore dhe vendosja e njerëzve brenda një kozmologjie më të madhe u zëvendësuan gradualisht me idetë perëndimore të natyrës, kulturës dhe progresit; të gjitha këto shiheshin si monopole të bardha, të krishtera dhe evropiane. Pikërisht kjo matricë e njohurive, argumentojnë Walsh dhe Mignolo, mbeti edhe kur kolonizatorët u larguan dhe siç argumentojnë ata, një dekolonizim më i plotë emancipues do ta zëvendësonte.

Walsh është nga Amerika e Veriut, por ka kaluar shumë vite duke dhënë mësim dhe duke organizuar rrjete politike në Amerikën Latine. Ajo e sheh veten më shumë si aktiviste sesa si akademike. Në kapitujt e saj, ajo argumenton për praktikën politike si pika kritike e teorisë, duke sugjeruar që çdo teori kritike serioze është një formë praktike dhe, si e tillë, duhet të dalë nga lëvizjet konkrete politike kundër matricës koloniale të pushtetit. Frymëzimi i saj vjen nga një seri lëvizjesh në Peru, Bolivi, Kolumbi, Brazil dhe gjetkë në Amerikën Latine që kanë kërkuar të ndërthurin idetë feministe, ambientaliste dhe anti-kapitaliste për të luftuar mendësinë dominante gjatë kursit të pushtimit evropian të Amerikave.

Për të karakterizuar këtë lloj rezistence ndaj rendit epistemologjik evropian, Walsh përdor termat marronage and cimarronaje, të dy terma që i referohen ikjes së popullatave skllave në Karaibe dhe gjetkë në Amerikën Latine. Stili i të shkruarit të Walsh, shembujt dhe modelet e saj dhe qasja ndaj rezistencës janë veçanërisht të frymëzuara nga aktivistët me ngjyrë dhe feministet në vendet përreth Andeve dhe lëvizjet politike autoktone nga e gjithë Amerika Latine.

Pika e saj kryesore e konvergjencës me Mignolo është udhëtimi i tyre i përbashkët gjatë tre dekadave nga një qasje teorike ndaj modernitetit kolonial, në një identifikim radikal me lëvizjet autoktone që janë përpjekur të kapërcejnë mënyrat perëndimore të të kuptuarit të natyrës, racës dhe progresit. Nga ana tjetër, Mignolo është argjentinas. Ai ka jetuar dhe ka dhënë mësim në Shtetet e Bashkuara për disa dekada. Pjesa e tij e librit është përqendruar në relativitet (vincularidad), një mënyrë e të menduarit që kundërshton dikotomi të tilla si natyra dhe kultura, burri dhe gruaja, shkenca dhe feja, civilizimi dhe barbaria.

Dekolonizimi, në argumentin e tij, është një reagim specifik dhe i gabuar ndaj dominimit evropian, veçanërisht në vendet e reja të periudhës së pas Luftës së Dytë Botërore që hodhi prangat e sundimit politik kolonial por, argumenton ai, nuk arriti t’u "dekolonizonte mendjet”, për të përdorur frazën e Ngu ~ gı ~ Wa Thiong'o. Përkundrazi, ata ranë në kurthet epistemologjike evropiane të modernizimit dhe zhvillimit. Në veprën e hershme të Mignolo, kolonializmi është i lidhur pazgjidhshmërisht me atë që ai e konsideron si trillim perëndimor të modernitetit.

Agjentët kryesorë të këtij trillimi dhe të kolonializmit dhe perandorive që e promovuan atë ishin ata evropianë, veçanërisht në Amerikë, të cilët ua imponuan versionet e tyre shumë lokale, shoqërive dhe komuniteteve me pikëpamje shumë të ndryshme për këto gjëra. Fabula e modernizmit ishte harku bashkues i këtij universalizmi agresiv dhe argumenti kryesor i Mignolo është se çdo larmie argumentesh marksiste që përqendrohet kryesisht në kapitalizëm, klasa dhe shfrytëzim material i mungojnë format e pushtetit që erdhën përmes këtij dominimi kulturor dhe epistemologjik.

Për t'i rezistuar dhe për ta zëvendësuar atë me një botëkuptim tjetër epistemologjik, Walsh dhe Mignolo rekomandojnë dekolonialitet, një vështrim që përqafon mënyrat indigjene të të menduarit dhe hedh poshtë ato shprehje perëndimore të modernitetit të imponuara në pjesën më të madhe të botës përmes kolonializmit dhe perandorisë.

Walsh dhe Mignolo janë të vendosur për ndryshimin midis dekolonialitetit dhe dekolonizimit. Për ta, dekolonialiteti nuk është pasues i kolonializmit dhe kolonializmit, siç kanë provuar të jenë shtetet-kombe perëndimore që u shfaqën në Amerikën Latine. Në vend të kësaj, dekolonialiteti ofron një alternativë, që është e rrënjosur në mendimin dhe praktikën indigjene në lidhje me natyrën, komunitetin dhe solidaritetin. Në këtë mënyrë, dekolonialiteti, ndryshe nga dekolonizimi, u shpëton kurtheve binjake të nacional-statizmit dhe globalizimit të korporatave.

Si për Walsh, ashtu edhe për Mignolo, ideja e tyre për dekolonialitetin buron nga njohuritë që kishin për historinë e Amerikës Latine, por shërben edhe si model për pjesën tjetër të botës - një model i politikës që kërkon të zëvendësojë largimin nga natyra me harmoninë me natyrën, dhe hierarkinë midis njerëzve që bashkëjetojnë. Ky vizion është joshës dhe është e vështirë të mos pajtohesh me nocionet e tyre të harmonisë dhe bashkëjetesë, por gjithashtu mbështetet në një përmbysje të ndikimit historik të kapitalizmit dhe kolonializmit. Ai kërkon të na kthejë në një periudhë të hershme të shkëlqimit parakolonial, kur ajo që duhet të imagjinojmë, siç argumenton Mbembe, është një e ardhme alternative.

“Larg Natës së Errët” ka të bëjë gjithashtu me atë se si projekti perandorak evropian ka zhvlerësuar dhe zhvendosur mënyra të tjera, më emancipuese të të menduarit. Fokusi i Mbembe është në Afrikë dhe përfundimet e tij nuk mbështesin virtytet e një bote parakapitaliste ose parakoloniale; përkundrazi, ai kërkon të imagjinojë një të ardhme të bazuar në të tashmen tonë më pak se ideale. Kjo e ardhme kërkon që ne të rimodelojmë strukturat e racës, fuqisë dhe teknologjisë në një marrëdhënie më të çliruar.

Mbembe përqendrohet në një hark kohor më të shkurtër se Mignolo dhe Walsh, duke mbuluar periudhën nga fundi i shekullit të XIX të deri më sot, dhe ndryshe nga ata, ai është po aq i shqetësuar nga sundimi evropian në shumë koloni, në të cilat ishte ndarë Afrika dhe anti-luftërat koloniale që çuan në lindjen e shteteve të sotme, pasi ai është si me periudhat e kolonizimit që i paraprinë atyre, ashtu edhe me dekolonizimin që pasoi.

Po kështu, Mbembe ofron një shteg tjetër nga ngërçi bashkëkohor i politikës së shtetit komb dhe ekonomisë së globalizuar kapitaliste. Për të, e ardhmja me të vërtetë e dekolonizuar është ajo që e sheh Afrikën bashkëkohore si vendin e një rishikimi rrënjësor të marrëdhënies midis zotit dhe skllavit, që bazohet në përvojën afrikane të diasporës dhe lëvizshmërisë.

Për Mbembe, janë këto procese përzierjeje, rrjedhjeje dhe ndërveprimi që ndihmojnë Afrikën të përkufizojë një shteg drejt dekolonizimit i cili nuk ngrihet mbi platformën e Indigjenitetit. Këto përvoja, këmbëngul ai, hapin rrugën drejt Afropolitanimit, një politikë që e përdor historinë dhe të tashmen e Afrikës për të menduar rreth emancipimit global. Ky vizion emancipues ka gjithashtu implikime globale, në këtë mënyrë, ne përballim ndoshta një ndër gjërat më të afërta që kemi sot ndaj një avatari të Frantz Fanon. Argumentet e Mbembes bien në sy për nga forca e shpalljes së tyre, gërshetimi i deklaratave kritike dhe vizionare, shtrirja disiplinore dhe zëri i tij i dallueshëm bashkëkohor. Mbembe ka qenë i njohur për lexuesit anglofonë të paktën që me publikimin në vitin 2001 të “Mbi Postkoloninë” që i prezantonte një lexuesi mbarëbotëror argumentet rreth rracës, “nekropolitikës” dhe kundërvënia në Afrikë që nga dekolonizimi.

Që  nga publikimi i këtij libri, ai ka prodhuar një rrymë të qëndrueshme librash(në frëngjisht dhe anglisht) që merren me estetikën afrikane, prodhimin kartografik në Afrikë, kapitalizmin racor që ekziston aty dhe historitë e skllavërisë, satirën politike dhe çlirimin kombëtar. Një element kyç në mënyrën e të menduarit të Mbembes dhe një nga elementët qendrorë të “Larg Natës së Errët”, lidhet me pikëpamjet e tij mbi fenë. Intuita e tij si një lexues i ngushtë por jo ortodoks i Marx dhe Foucault konsiston në atë se margjinalizimi i fesë dhe amnezia europiane rreth kolonizimit janë të ndërthurura në një bashkësi të pazakontë dhe befasuese mënyrash.

Për shkak se kolonizuesit i konsideronin kozmologjitë afrikane si pengesa primitive drejt modernitetit, ata ishin në gjendje të maskonin kolonializmin nën mantelin e një procesi qytetërues dhe shekullarizues – i tillë që solli njohuri moderne në pjesët e largëta të botës, ndonëse europianët që e sollën atë shfrytëzonin me babëzi pasuritë e kolonive dhe dominonin popujt e tyre. Për Mbembe, diziluzioni që ata lanë pas në Afrikë lidhet me pjesën tjetër të globit – në një botë që tani sa vjen e përkufizohet nga një kapitalizëm i pakufij. Për këtë arsye, rikthimi i politikës është po ashtu një refuzim i dhunë që shoqëroi diziluzionin kolonial dhe puna e Mbembes, si pasojë, është e mbushur me fjalorin e pendesës, sakrificës, shelbimit dhe rifillimit. Prejardhja fetare e këtyre termave patjetër që mund të gjurmohet në formimin e tij si katolik në Kamerun, por ai po ashtu e çon atë në një fushëpamje që diferencon nga ai Mignolos që priret t’i përfaqësojë sistemet e mendimit indigjen, lëvizjet dhe praktikat si shembuj të një modeli të pastër dhe të dëshirueshëm për mendimin dekolonial dhe ato fetare europiane si të huaja dhe shtypëse.

Mbembe ka pak durim për ndonjë kult të Indigjenëve, qëkurse kjo do të nënkuptonte mohimin e historisë relacionale të kolonizuesit dhe të kolonizuarit në Afrikë të cilën ai e konsideron si tokën e një forme të re të kreativitetit afrikan, bashkëjetësës dhe inovacionit social.

Në “Larg Natës së Errët”, Mbembe i end këto dy tema – diziluzionin dhe kolonializmin e së shkaurës me kreativitetin dhe korporatizmin kapitalist të së sotshmes – së bashku përmes një serie esesh të ndërlidhura që eksplorojnë përvojën e Afrikës me kolonializmin dhe historinë e tij. Kolonializmi dhe perandoria, argumenton ai, ishin forma të racizmit, për aq sa racizmi është një luftë mes europianëve dhe ajo çfarë ata panë si specie të tjera. Por Mbembe u reziston argumenteve që e portretizojnë Afrikën si viktimë të varfër të kolonializmit europian apo si një agregacion të shteteve të korruptuara dhe dështuara që kanë rrënuar shanset e veta për një të ardhme të shëndetshme postkoloniale.

Në të vërtetë ai argumenton se Afrika është një kontinent me burime të pasura, epistemologji dhe mënyrë të reja të asosacionit politik që në hapjen e vet ndaj qarkullimit global të njerëzve, ideve, kulturave dhe të mallrave, ne mund të gjejmë aty një modernitet alternative ndaj atij që po jetojmë tani. Për Mbembe, ajo çfarë po luhet nuk janë vetëm  defektet e kolonializmit ashtu siç ai ndodhi, por gjithashtu edhe rrugët e mundshme drejt një të ardhmeje planetare të cilën Afrika e shembullizon.

Ai ka një interes të thellë për kapitalizmin, por më pak në qendrat ekonomike të tij sesa në kufijtë dhe skajet, ku trupat e popujve të skllavëruar,potencialet shfrytëzuese të kolonisë dhe ekseset e lëndimeve trupore konvergojnë. Në pikëpamjen e tij, historia e plantacioneve dhe skllëvërisë transatlantike nuk ishin anomali të rendit tonë aktual të kapitalizmit të globalizuar, por ishin integrale në formimin e tij, duke krijuar një sistem racist pune dhe shkëmbimi që preku perandoritë që nga vitet ‘500. Nga kufijtë dhe skajet vjen një qendër e re.

Mungesa e dëshirës nga Europa dhe Perëndimi në përgjithësi për të njohur tmerret e historisë së vet, në pikëpamjet e Mbembes, mund të shihen më mirë në Francë, ku ai ka studiuar dhe ku shpallja e vlerave universal të arsyer, barazisë dhe lirisë nuk zbatohet te qytetarët e vet të zinj dhe me ngjyrë edhe sot. Në piëkpamjen e Mbembes kjo hipokrizi duhet adresuar në Afrikë, duke kultivuar ato ide të natyrës, humanizmit dhe emancipimit që që lindën nga takimi mes kolonizuesit dhe të kolonizuarit dhe në botët që dekolonizimi krijoi. Afrika e Mbmebes është aty ku teknologjitë më të reja(digjitale, mediatike dhe fiskale) në bashkëveprim me format e veta të reja gjuhësore, të artit dhe filozofisë po eksperimentohen dhe përtërihen në mënyra që e përgatisin këtë Afrikë në ngritje të jetë një model për dekolonizimin e planetit, pa e detyruar të braksisë apo harrojë takimin historik kolonial.

Argumenti i tij për një të ardhme të çliruiar që mund të shfaqet nga dekolonizimi ka jehonën e madhe se nuk kërkonon braktisjen e plotë të kompleksitetit të modernitetit. Por Mbembe nuk e pajton tërësisht optimizmin e tij rreth të ardhmes politike dhe teknologjike afrikane me vëzhgimet e veta tronditëse për të tashmen raciale, nacionaliste dhe shtetërore. Ai prodhon një antinomi mes historive afrikane dhe të ardhmeve afrikane që nuk mund të zgjidhet plotësisht.

Mignolo and Walsh, duke hedhur poshtë dhunën dhe brutalitetin e të tashmes dhe më pak të interesuar në të ardhmen, nuk kanë pse ta zgjidhin këtë tension, përderisa ata promovojnë kthimin në të shkuarën parakoloniale. Por libri i tyre po ashtu ngre disa çështje të konsiderueshme rreth ideve të dekolonializmit. Tregu është ka më tepër një prani efemere në argumentet e tyre dhe ne dëgjojmë shumë pak rreth kërkimeve detare, tregëtisë oqeanike dhe përfitimeve të gjeneruara nga skllevërit e plantacioneve të kafesë, sheqerit dhe kokainës që erdhën e formësuan jo vetëm rajonin që ata studiojnë, por botën mbarë siç e njohim. Duke i dhënë përparësi epistemologjisë dhe jo politikës ekonomike në përkufizimin e strukturës së thellë të modernitetit perëndimor dhe kolonial, Mingolos dhe Walshit po ashtu u shpëton sesi kapitalizmi bashkëkohor, po aq sa(në mos më tepër) epistemologjitë moderne perëndimore, ka dëmtuar planetin, thelluar pabarazinë sociale dhe zgjeruan pushtetin e tregjeve financiare.

Pra ku na çon ne kjo? Një libër na tregon një të shkuar më të dëshirueshme, një tjetër të ardhmen – por çfarë mund të themi për të sotmen? Mbembe nuk ka një ungjill, qoftë për kolonializmin, pushtetin, apo modernitetin dhe në fleksibilitetin e vet ne po ashtu gjejmë fillimet e të ardhmes që ai imagjinon për ne. Një nga tiparet më befasuese të mendimit të Mbembes është përqendrimi i tij në relacionalen. Në rrëfimet e tij të kolonizuesit dhe të kolonizuarit, shteti dhe subjektet e tij të dobëta, tirani dhe viktima, zoti dhe skllav, ekzekutuesi dhe i burgosuri i mallkuar, ai merret më shumë me hapësirën në të cilën marrëdhëniet shfaqen në skajet më ekstreme të shoqërisë.

Kështu, Perëndimi Europian dhe Franca në veçanti, në optikën e tij, janë angazhuar në një përpjekje masive për të vendosur subjektet e veta koloniale jashtë hapësirës ku vepron solidariteti, humaniteti dhe bashkëjetesa. Kjo politikë e ekstremeve ku përfshihen projektet koloniale dhe subjektet, megjithatë ka krijuar terrene të reja për shpikjen dhe imagjinatën, duke prodhuar zona kreolitesh, në të cilat projektet civilizuese të të padronit kolonial prodhojnë papritur hapësira të reja të dialogut dhe kreativitetit. Sipas Mbembes është detyra jonë që të ndihmojmë që ato të kuptohen tërësisht.

Shfaqja e një bote të madhe me ide të pasura, forma mendimi dhe stilesh gjuhësore si dhe teknologjish në vetvete në Afrikën Frankofone, është kështu për Mbemben, fruti paradoksal i kolonializmit dhe zonat e kreolitëve(lëvizje letrare që thekson heterogjenitetin) që ai prodhon. Dekolonializim për të është sa i pamundur dhe io padëshirueshëm, qëkurse ne nuk mund të kthehemi pas te një periudhë prekoloniale – as edhe, insiston ai, ne nuk duhet ta duam një gjë të tillë. Ajo çfarë ne kemi nevojë në një rend global është një formë alternative e modernitetit global. Ne nuk e kemi rrokur ende këtë synim, pranon ai, por kjo nuk do të thotë që nuk duhet të përpiqemi. Njësoj si Mbembe unë preferoj të kujtoj dhe rikthehem në koloni, qoftë sepse ne nuk mund t’i ikim persistencës së saj, por edhe sepse ajo përmban farat e humbjes së vet.

Burimi: thenation.com

Përkthimi: ResPublica