Qytetarë në mësymje

Këto ditë lexova librin me kujtime “Guri i fundit i dominos[ë]”, nga Ilir Demalia (Botimet Barleti, 2015), ku rrëfehen – nga këndvështrimi i një pjesëmarrësi aktiv dhe ndonjëherë protagonisti – ngjarjet e turbullta në gjysmën e parë të 1990-ës, të cilat u mbyllën pastaj me krizën e ashtuquajtur “të ambasadave”, në qershor-korrik të atij viti.

Ky dokument i çmuar, të cilit i rritet edhe më tej vlera ngaqë autori nuk më rezulton të ketë pretenduar as të ketë synuar më pas të luajë ndonjë rol në jetën politike në Shqipëri, është shtjellim i një libri më të hershëm, “Drejt Perëndimit”, të botuar në vitin 1995. Nuk i vjen lexuesit si apologji, as si mburrje auto-biografike post factum, por si dëshmi nga ato që duhen treguar patjetër, për një periudhë nga më kritiket në kapërcyellin midis shtetit diktatorial të Alisë dhe Shqipërisë që erdhi më pas.

Për shkak të stanjacionit dhe degradimit ekonomik dhe social, vështirësive të gjithanshme të popullsisë dhe paaftësisë së lidershipit komunist për të ofruar zgjidhje dhe perspektiva; por edhe sidomos në kontekstin e rënies së njëpasnjëshme të regjimeve komuniste të Lindjes europiane gjatë vitit 1989, ishte krijuar në Shqipëri një situatë eferveshente, ku të gjithë prisnin që të ndodhte diçka radikale dhe përmbysëse, por ku subversioni i organizuar praktikisht mungonte.

Autori Demalia bënte pjesë, në atë kohë, në një shtresë të rinjsh kryeqytetas antikomunistë të bindur dhe me sy të kthyer nga Perëndimi, të cilët nuk po i druheshin më si më parë represionit brutal nga regjimi. Më shumë se lider i ndonjë lëvizjeje ose zëdhënës i saj, ai funksiononte si termometër i motit politik në Tiranë – duke regjistruar të gjitha lëvizjet e temperaturës sociale.

Me të drejtë, ai shënon në libër se qytetarët politikisht të angazhuar në Shqipëri mund të ndaheshin në tri grupe të mëdha: (1) konservatorët, e përfaqësuar nga garda e vjetër e udhëheqjes dhe komunistët në bazë, të cilët nuk pranonin asnjë lloj reforme dhe distancimi nga vija totalitare; (2) reformistët, ku bënin pjesë një numër i madh intelektualësh, artistësh dhe kuadrosh të Partisë dhe të pushtetit, të cilët për arsye thjesht oportuniste ose ngaqë kërkonin të ruanin pushtetin ose ngaqë e kishin kuptuar se regjimi ekzistues nuk kishte të ardhme, kërkonin kryerjen e shpejtë të reformave, në çdo fushë të jetës publike, sipas udhëzimeve që vinin nga Perëndimi – duke filluar nga njohja e pluralizmit dhe e të drejtave dhe lirive të individit; ky grup i dytë në atë kohë kish shpresa të mëdha tek Presidenti Alia dhe vija e tij “e butë”; (3) antikomunistët, të cilët kërkonin përmbysjen radikale të regjimit dhe të enverizmit dhe denoncimin e menjëhershëm të krimeve të tij të pashembullta, me bindjen se politika e reformistëve nuk synonte veçse të shpëtonte atë çka mund të shpëtohej, duke ua ruajtur pushtetin kastës komuniste të legjitimuar në krye të vendit që pas Luftës II Botërore.

Meqë forca politike më aktive, më kompakte dhe më e organizuar, aso kohe, ishte Sigurimi i Shtetit me degëzimet e veta gjithfarësh dhe praninë kapilare anembanë Shqipërisë, fatet e trazirave politike në vend do të vendoseshin nga strategjia që do të zgjidhte Sigurimi për të reaguar: nëse do të kishte përpjekje të armatosur dhe masakra kundër anti-komunistëve, kjo në analizë të fundit do t’i sillte këta në pushtet, edhe pse me kosto të lartë jetësh; nëse, përkundrazi, Sigurimi do të rreshtohej me reformistët, atëherë do të ishin këta të fundit që do të merrnin pushtetin, siç edhe ndodhi realisht.

Megjithatë, Tirana politike e fillimvitit 1990, siç e përshkruan mirë Demalia, u përkiste ende turmave: njerëzve që dilnin në rrugë, njerëzve që shëtisnin në rrugë, njerëzve që rrinin në rrugë, njerëzve që vinin në rrugë. Vetë prania publike e turmave përfaqësonte një lloj shqiptimi politik vërtet të paartikuluar, por deri atëherë të pashembullt. Këto ishin turma spontane, pa regji dhe drejtim, pa kërkesa të qarta, por me një vetëdije kolektive që po u kristalizohej. Ishin krejt e kundërta e masave të disiplinuara me të cilat ishte mësuar regjimi – ose ato të mitingjeve, tubimeve politike publike, manifestimeve, marshimeve, paradave në Bulevard, koncerteve festive. Sigurimi i Shtetit e kish të vështirë t’i kontrollonte, sepse këto masa njerëzish nuk kishin liderë dhe program, por vetëm një dëshirë “për të bërë diçka”, ose “për të qenë atje, kur kjo diçka të ndodhte.”

Kish një eferveshencë magjike, në Tiranën e muajve të para të 1990-ës, e cila vinte e bëhej edhe më e ndjeshme, përballë heshtjes prej manastiri të institucioneve të pushtetit.

Demalia me të drejtë zgjedh të ndalet te një ngjarje absurde, në kufi të një incidenti surrealist – te ajo demonstratë proteste, që thuhej se pritej të ndodhte në mbrëmjen e 28 janarit 1990 – dhe që për disa mund edhe të shënjonte fillimin e fundit, ose zbythjen totale të regjimit Alia. Megjithëse autori lëviz me lehtësi të madhe nëpër Tiranë, duke kërkuar informacion për ngjarjen e lajmëruar, nuk arrin dot të mësojë asgjë, veç “thuhet, thuhet, thuhet.” Ironikisht, konfirmimin për manifestimin e japin organet e pushtetit, nëpërmjet përfaqësuesve lokalë të “Frontit”, të cilët trokasin derë më derë dhe lajmërojnë familjet që të mos i lejojnë fëmijët të dalin në rrugë, të dielën e 28 janarit 1990, në orën gjashtë të mbrëmjes; duket sikur vetëm Sigurimi i Shtetit ka dijeni për këtë demonstratë, madje sikur këtë edhe synon – të nxjerrë në shesh elementin më të guximshëm, më subversiv, më armiqësor ndaj pushtetit, për ta neutralizuar.

Kjo që përshkruan Demalia, ishte akoma Tirana qytetare, që kishte, te Bulevardi i Madh, aortën e vet; dhe ku xhiroja e mbrëmjes ende funksiononte si procesion i ritualizuar, ku banorët e kryeqytetit dilnin për të parë dhe për t’u parë, dhe tek e fundit për të riprodhuar lidhjet e tyre të qytetarisë, përtej hierarkive politike dhe kastave të imponuara nga regjimi. Në teatrin e madh të qytetit, roli i xhiros ishte edhe të kundërpeshonte, duke ua hequr ngarkesën politike, paradat e mëdha festive, koreografitë e sforcuara të së cilave synonin riprodhimin e pushtetit totalitar. Këtë herë, dukej sikur nga i njëjti material njerëzor, kërkohej diçka e re – protesta e hapur, masive, kundër regjimit, ose zëvendësimi i paradës meanti-paradën.

Për fat – të keq apo të mirë? – asgjë nuk ndodhi; të dy palët studiuan njëra-tjetrën, si në ndeshjen e parë të një turneu të gjatë, por pa rrezikuar gjë, përtej skërmitjeve dhe kërcënimeve.

 

***

 

Ajo e dimrit 1990 ishte edhe Tirana që ndiqte “Zërin e Amerikës” në shqip – për të dëgjuar atje, çdo natë, një numër reformistësh, intelektualësh dhe liberalësh të dilnin për të shpjeguar orientimin e ri të regjimit Alia. Deri atëherë, ta dëgjoje atë radio ishte konsideruar akt armiqësor, i dënueshëm deri me burg; krejt papritur, ndryshimi i qëndrimit zyrtar ndaj VoA sinjalizoi, ose u duk se sinjalizoi një “hapje” të regjimit Alia ndaj botës.

Dhe fjalën “hapje” këtu nuk e kam zgjedhur rastësisht; sepse, pavarësisht nga problemet e rënda ekonomike infrastrukturale dhe të kontrollit social, regjimi totalitar komunist i Tiranës po merrte, në sytë e qytetarëve të vet, trajtat e një force të përbindshme, që i mbante këta mbyllur në një burg madhështor. Gjithnjë jo rastësisht, përpjekjet e para të Alisë për ta zbutur regjimin policor të trashëguar prej Hoxhës, kishin të bënin edhe me qëndrimin e organeve të rendit, ndaj atyre që përpiqeshin të kalonin kufirin shtetëror, për t’u arratisur përtej.

Demalia i kushton mjaft faqe të librit mitit dhe psikozës së kufirit shtetëror, madje duke shtuar edhe nota dhe kujtime personale, që lidhen me dëshirën e tij, si të shumë të rinjve të tjerë dhe jo vetëm të rinjve anembanë Shqipërisë, për të ikur në Perëndim. Në fakt, kjo dëshirë për të ikur, e amplifikuar dhjetëra mijëra herë, vinte dhe e shndërronte aktin e arratisjes në diçka sublime; ose në një rite de passage herë-herë fatal, ku shumëkush mund të linte edhe kokën, i vrarë me plumb e me bajonetë ose i mbytur prej qenve të kufirit; ose më pas i pushkatuar a i dënuar me burg të gjatë. Autori ka të drejtë kur shpjegon, sidomos për lexuesit e sotëm, se arratisja ose kapërcimi i kufirit të shtetit ishte, për shumë qytetarë të asaj kohe, forma supreme e refuzimit të regjimit totalitar; çka shpjegon edhe pse ndëshkohej aq ashpër.

Por çfarë ndodh, kur përzien bashkë turmat rritëse të rrugëve urbane, produkt sa i xhiros tradicionale aq edhe i pritjes së ethshme për atë diçka që do të ndodhte, me dëshirën kolektive, gati ekstatike, për të dalë jashtë kufijve të territorit të shtetit totalitar? Ndodh, sikurse tani e kemi të lehtë ta parashikojmë, me hindsight, shpërthimi i mureve të ambasadave në Tiranë në fillim të korrikut 1990, si akti spektakular i arratisjes kolektive, ose i refuzimit të regjimit politik nëpërmjet daljes; dhe që pati për epilog gjunjëzimin e këtij regjimi dhe largimin nga Shqipëria të mijëra qytetarëve.

Nuk ishte hera e parë, që rrëzimi i regjimeve të Lindjes lajmërohej me arratisje të tilla masive; por pakkush e kish parashikuar që regjimi Alia do të zgjidhte rrugën e kompromisit, duke iu shmangur konfrontimit dhe shtypjes me gjak të turmave.

Demalia e rrëfen kronikën e krizës së ambasadave me cilësinë e pjesëmarrësit dhe ndonjëherë protagonistit – ai vetë ishte një prej mijëra qytetarëve të Tiranës që kërkuan strehë brenda mureve të ambasadës gjermane. Nga toni i rrëfimit të tij, nga etosi dhe nga patosi, lexuesi e kupton se, nga mënyra si po shtjelloheshin ngjarjet në Shqipërinë e 1990-ës, njerëz si Demalia, me orientim të fortë pro-perëndimor dhe energji të fortë subversive, por përndryshe krejt të zhgënjyer nga përpjekjet e organizuara për ta rrëzuar regjimin, nuk mund veçse ta finalizonin gjakimin e tyre duke tentuar largimin nga vendi. Sikurse do të tregonin ngjarjet edhe gjatë vitit 1991, ndoshta pikërisht këtë largim të vetvetishëm dhe kaotik e kishin dëshiruar dhe, në mënyrën e tyre, e kishin mirëpritur edhe ato forca të pushtetit okult, duke filluar nga Sigurimi i Shtetit, që kërkonin të konsolidonin pushtetin edhe pas ndërrimit të regjimeve. Në fakt, ikja e dykorriksave nuk ishte veçse preludi i një ikje tjetër, jashtëzakonisht masive dhe spektakulare, me anije drejt brigjeve italiane, në pranverë dhe në verë të vitit 1991; gjatë së cilës Shqipëria humbi një segment aktiv, të paepur dhe gjithnjë subversiv, të popullsisë së vet.

Megjithatë, në 2 korrik për herë të parë dhe ndoshta të fundit, kufiri për t’u kapërcyer gjendej i vizatuar mu në zemër të Tiranës: muret e ambasadave. Idenë e të arratisurit nëpërmjet futjes në një ambasadë e kishin eksploruar të parët vëllezërit Popa, të cilëve iu desh pastaj të kalonin disa vjet në ambasadën italiane, të ruajtur nga një ushtri idiote forcash të Sigurimit. Megjithatë, ai i Popajve kish mbetur një incident i izoluar, jo aq ngaqë muret e ambasadave ishin të pakapërcyeshëm, por më tepër për një “ves” të përfytyrimit, që vazhdonte ta konsideronte arratisjen si të lidhur me periferinë e territorit të shtetit, jo me qendrën e tij; dhe me konfigurimin e gjeografisë reale, jo të asaj politike. Në fakt, për shumë segmente të popullsisë, ekstra-territorialiteti i ambasadave në Tiranë ishte, dhe me siguri mbetet i pakapshëm si koncept.

Demalia sjell, në libër, një kronikë ngjethëse të ngjarjeve që menjëherë i paraprinë 2 korrikut dhe që pastaj vazhduan menjëherë më pas; dhe e bën këtë jo nga pozitat e historianit, as ato të politikanit a gazetarit, por të një pjesëmarrësi të mirinformuar. Ai arrin të tregojë, pa shumë retorikë, se shumica e atyre që kërkuan strehë në ambasadat ishin njerëz të zakonshëm, barëra të mbira anës rrugës, të cilët vepruan në mënyrë të vetvetishme, duke përfituar por edhe për të përfituar nga një moment krize i regjimit. Që këtej, edhe tensioni midis motiveve personale të atyre që ikën dhe kundërvënies së tyre ndaj regjimit Alia mbetet i pazgjidhur – dhe lexuesi nuk pret prej autorit që ta zgjidhë. Fakt është që intelektualët, artistët dhe liderët e opinionit publik në Tiranën e 1990-ës nuk iu bashkuan kësaj ikjeje, as shprehën ndonjë solidaritet të menjëhershëm me të ikurit – pas gjase ngaqë u druheshin provokimeve të krahut më radikal të pushtetit dhe të Sigurimit të Shtetit; ose ngaqë kishin zgjedhur tashmë t’i përkisnin krahut reformist dhe të mbështetnin Ramiz Alinë në një transformim të butë të shtetit diktatorial në Shqipëri. Kjo ftohtësi nga ana e “elitës” u shërbeu pastaj detraktorëve të dy-korriksave që t’i paraqitnin këta të fundit si gjithfarë rrugaçësh, delinkuentësh, parazitësh dhe njerëzish që u munduan të përfitojnë nga turbullimi i ujërave.

Sot e kësaj dite nuk janë sqaruar mirë, sikurse e vëren edhe Demalia në libër, arsyet pse regjimi Alia vendosi, pas një rezistence fillestare sa gjysmake aq edhe të dështuar, ta tërhiqte policinë dhe t’i linte turmat të lira për t’u futur në ambasadat. Autori ka shfletuar një numër librash me kujtime dhe refleksione, që janë botuar pas 1990-ës nga protagonistë të ndryshëm të asaj ngjarjeve; por shpjegimet e ofruara nuk e kanë bindur. Megjithatë, hipoteza se, duke lejuar këtë lloj ikjeje të elementit më të pabindur, rebel dhe subversiv, regjimi Alia u përpoq të shkarkonte disi tensionet sociale dhe të ulte gjasat për shkallëzim të protestës publike, tingëllon si më e besueshmja.

 

***

 

Kronika e ditëve të kaluara në oborrin e ambasadës gjermane merr një pjesë të madhe të librit: Demalia ka qenë atje vetë dhe tregon ngjarje që i ka përjetuar në vetë të parë. Hareja e fillimit, dhe kremtimi i një lirie të fituar si me magji, ia lënë vendin, dita-ditës, ankthit për zgjatjen e qëllimshme të krizës dhe shqetësimit për gjendjen e rënduar:

regjimi nga njëra anë i lejoi këta mijëra qytetarë të futeshin lirisht në ambasadat; por pastaj ua preu ujin dhe nuk lejoi që njerëzve të ngujuar t’u ofroheshin deri edhe shërbimet më elementare. Asnjë logjikë nuk kish në këto veprime, veç asaj të dëshpërimit – dukej se askush nuk kish kontroll të plotë ndaj situatës.

Pamjet që Demalia i xhiron me kamera dore, të njerëzve të grumbulluar kuturu në oborret e ambasadave, të uritur dhe të palarë, pa shërbime sanitare dhe shëndetësore dhe të detyruar për të ndarë atë pak hapësirë që kishin me të panjohur, teksa prisnin me ankth një vendim që do të merrej tjetërkund për të ardhmen e tyre; këto pamje, pra, do të përsëriteshin më pas me shqiptarët, si në kalatat e porteve, në Durrës dhe në Bari, gjatë ekzodeve të marsit dhe të gushtit 1991; dhe më pas, kur refugjatët e gushtit i mbyllën në stadiumin e vjetër të Barit, për t’u hedhur bukë nga helikopterët dhe për t’i freskuar me ujë me presion nga makinat zjarrfikëse, si të ishin kafshë të mbyllura në thark; dhe më tej akoma, të shqiptarëve tashmë të “sistemuar” në kampet e refugjatëve në territorin italian. Turmat e mëdha në lëvizje kishin vënë në veprim mekanizma në thelb autoritare, në mos fashiste, për kontrollin e turmave – dhe shumë prej atyre që kapërcimin e kufirit e kishin konsideruar si hap drejt lirisë, u traumatizuan sakaq, kur panë se nuk gjenin dot rrugëdalje nga zonat e kontrolluara, kampet dhe qendrat e trajtimit të refugjatëve.

Turma sa vjen e bëhet protagoniste, në faqet e librit – jo aq si bashkësi e organizuar njerëzish, sa si një valë njësuese vullnetesh, që i bën individët të ndiejnë dhe të veprojnë në unison. Këto turma, për të cilat flet Demalia, ishin përftuar në mënyra krejt rastësore; njerëzit nuk e njihnin njëri-tjetrin, as kishin dëshirë të rrinin së bashku – ishte territori, ose më mirë ekstra-territori që i shndërronte në bashkësi dhe që i detyronte të bashkëjetonin. E kam përjetuar vetë këtë lloj jetërsimi, të turmave të përkohshme dhe të imponuara nga rrethanat, kur shkoja për të punuar, si mësues i italishtes, në kampin e refugjatëve në Capua, afër Napolit, në pranverën dhe verën e vitit 1991: e vetmja hapësirë, me të cilën mund ta krahasoja atë kamp, ishte burgu.

Ata që arratiseshin përmes kufirit shtetëror, duke ndjekur shtigje të dhive në mal a duke përshkuar liqenin me not, i ndihmonte edhe natyra, ose përjetimi i gjeografisë, për ta realizuar kalimin nga një botë në tjetrën: kishin kohë të mësoheshin me këtë zhvendosje kaq metafizike. Distanca fizike, mundimet, djersa dhe ankthi, i përgatisnin hap pas hapi për distancën tjetër, sociale dhe politike, që do t’i ndante më pas nga mëmëdheu.

Kapërcimi i një muri a i një gardhi prej hekuri, që e ndante territorin e ambasadës nga qyteti përbri, nuk ta ofronte këtë “luks”. Pak çaste, dhe e shihje veten të teleportuar gjetiu, në një botë të qeverisur nga ligje të tjera, pa çka se Tirana mbetej aty përtej, me po ato zhurma dhe po ato aroma që të ngacmonin ende hundët. E megjithatë, për refugjatët e 2 korrikut, kjo Tiranë që e quanin të tyren dhe e kishin jetuar deri dje mbarë e mbrapsht, madje edhe për ta bërë ashtu siç ishte, do të shndërrohej tash e tutje në tokë të ndaluar. Dhe kjo jo vetëm për shkak të ndëshkimit që i priste, burgut dhe kushedi rrahjeve, torturave dhe poshtërimeve – por edhe vetëm për hir të vendimit që kishin marrë, për t’i ikur. A thua se, çfarë të ikurit i druheshin më tepër, ishte zgavra që kishin lënë pas, ose Tirana – dhe Shqipëria – që njëfarësoj do të vazhdonin edhe pa praninë e tyre. Ky kthim imagjinar, ose edhe i kërcënuar sa kohë që fati i të strehuarve në ambasada ende nuk dihej, bartte në vete gjithë tmerrin e të vdekurit që ngrihet nga varri, për t’u kthyer në botën e të gjallëve.

Arratisja prej Shqipërisë totalitare ka pasur gjithnjë diçka të përbashkët me vetëvrasjen – që nga vendimi për t’u larguar dhe për të mos u kthyer më te ndarja me botën. Ky krahasim ndoshta ndihmon për të kuptuar sa e rëndë ishte për dikë që të largohej, por edhe për mjedisin që i larguari linte pas. Edhe dykorriksat, në masë të madhe, e dinin se, duke vendosur të kalojnë kufirin imagjinar, midis jetës në Shqipëri dhe jetës larg Shqipërisë, po ndërmerrnin një hap dramatik, për veten dhe të tjerët. Prandaj edhe shumëve u duhej një arsye sublime për ta përligjur, të cilën e gjetën te liria. LIRI-DEMOKRACI – e kam dëgjuar edhe unë, nga ballkoni i shtëpisë sime rreth një km larg rrugës Skënderbej, këtë brohorimë drithëruese, ku mpleksej dëshpërimi me entuziazmin.

Pa çka se, në oborret e ambasadave, liria aq e dëshiruar mbetej akoma premtim. Përkundrazi, realiteti ishte krejt tjetër: një hapësirë e mbyllur dhe e kufizuar, e ruajtur edhe nga brenda, por edhe sidomos nga jashtë; pamundësia për të qenë vetja; përvoja halucinante e të qenit i rrethuar nga të tjerë në vuajtje. Këto oborre, ku të ikurit jetuan derisa u erdhi dita për t’u larguar, ishin në fakt zona të posaçme, për trajtimin e turmës; dhe ku individët e gjetën veten të zhveshur nga çdo agency. Ata që kishin rrezikuar kokën, për hir të lirisë, u gjendën të rrethuar nga burokracia dhe të kalonin përmes një kalvari procedurash identifikimi, katalogimi, dokumentimi, fotografimi… Të dyja palët, edhe ambasadat edhe shteti shqiptar që rrinte në pritë përjashta, rrekeshin t’i normalizonin dhe t’i disiplinonin turmat, duke u dhënë të gjithëve emra, numra dhe dokumente.

Të njëjtat procedura u zbatuan, këtë herë në anën tjetër të Adriatikut, me refugjatët e marsit 1991. Edhe atëherë, të ikurit në emër të lirisë, e panë veten të qarkuar nga telat me gjemba të burokracisë: lista, emra, kontakte, numra telefoni, profesione, adresa. Dukej sikur shteti pritës, që i kish pranuar turmat në territorin e vet, tashmë po përpiqej t’i “shtronte”, nëpërmjet numërimit, renditjes dhe transformimit të tyre në individë. Pa çka se këtyre individëve gjithnjë u mohohej, për arsye ndoshta edhe thjesht praktike, e vetmja e drejtë për të cilën kishin rrezikuar deri edhe me kokë, që të vinin atje: liria.

Në kampin e refugjatëve, në Kapua, të strehuarit madje nuk i ruanin: mund të largoheshin nëse dëshironin. Por për të shkuar ku? Të paktën kampi u ofronte një shtrat për të fjetur dhe një pjatë çorbë të ngrohtë në mensë dhe një xhaketë të përdorur, për të mbuluar supet e mardhura; ndërsa Italia përtej sa vinte dhe u largohej, u tëhuajzohej, u bëhej e paarritshme. Aq sa të dukej sikur të gjitha këto procedura të regjistrimit të turmave synonin – mbase edhe pa dashur – zbutjen e të ikurve, dekushtëzimin ose distancimin e tyre prej atij akti fillestar rebel, në kufi të vetëvrasjes simbolike, që ishte vendimi për arratisje.

Në momentin e zbarkimit në portin e Barit, refugjatët e marsit dhe të gushtit 1991 do të kishin qenë gati të degdiseshin sypatrembur, në xhunglat urbane të një shteti të huaj, një shoqërie të huaj dhe një gjeografie të huaj. Pak ditë karantine dhe trajtimi të mbikëqyrur, do të mjaftonin që t’ua topitnin këtë dëshirë për ta vazhduar ikjen. Edhe pak ditë akoma, dhe shumë prej refugjatëve në kampet do ta shihnin murin rrethues si një tjetër kufi, të vështirë për t’u kapërcyer; dhe Italinë, që më parë e kishin synuar aq fort, si një hapësirë të jetërsimit. Një pjesë e refugjatëve në Kapua refuzonin të iknin që andej, madje edhe pasi u kuptua se askush nuk do të kujdesej për sistemimin e tyre – duke qenë mësuar, ndërkohë, me kafazin e padukshëm e gjithsesi aq real…

 

***

 

Ngjarjet e ambasadave, kjo vorbull që filloi rrotullimin që në mes të qershorit, përkuan edhe me fazën finale të kampionatit botëror të futbollit, që atë vit zhvillohej në Itali. Në 1990-ën interesi i shqiptarëve për futbollin botëror ende nuk kish filluar të komercializohej, dhe as të shndërrohej në karikaturën groteske të basteve për ndeshjet, siç është katandisur tani; tifozllëku aso kohe ishte ende një pasion i rrëmbyer, verbues, rrëmbushës, dhe për shumë shqiptarë e vetmja valvul shkarkimi për tensionet dhe frustrimet e jetës së përditshme.

Dhe, në fakt, kur filluan trazirat rrugëve anësore të Tiranës dhe u shfaqën grupimet e para, fluide, të individëve që “nuk e kishin vendin aty”, shumë prej nesh që jetonim në rrugën e Kavajës por që nuk po e kuptonim mirë se çfarë po gatuhej, i kujtuam këto grupe për tifozë, që endeshin rrëmujshëm në pauzat midis ndeshjeve, ca festivë të tjerët të zemëruar, por gjithnjë kërcënues.

Demalia e ka kapur këtë bukur, kur kujdeset të ndjekë një farë sinkronizimi midis ritmit të ngjarjeve, baticave dhe zbaticave të turmave para ambasadave dhe në hyrje-daljet e oborreve nga njëra anë, dhe kalendarit të ndeshjeve të kampionatit botëror nga ana tjetër; aq sa ndonjëherë të duket sikur ka pasur një lidhje mirëfillimi mes këtyre dy eventeve, sado irracionale, sado të pashpjegueshme. Dhe të mendosh se, shumë nga të futurit në ambasada, njerëz të thjeshtë që Perëndimin e njihnin para së gjithash si vendin ku mundësoheshin ndeshje të tilla epike, edhe të ardhmen e tyre përtej detit e përfytyronin të ulur në stadiumet, për të parë Bayernin, Ajaxin, Juventusin, Barcelonën. Pa folur pastaj për një tjetër përkim, pothuajse poetik: një pjesë e mirë e ekipeve që ndesheshin për kupën e botës, në stadiumet italiane të asaj vere, kishin “përfaqësitë” e tyre në Tiranë – aq sa kur flisje për Gjermaninë, Italinë, Francën… jo gjithnjë ishte e lehtë të dallohej mes futbollit dhe ambasadës; dhe jo gjithnjë ky dallim ishte, në të vërtetë, i domosdoshëm.

Shkruan autori, duke iu referuar finales së Botërorit, mes Gjermanisë dhe Argjentinës:

Në këtë natë, të strehuarit prisnin në ankth ndeshjen finale ndërmjet Argjentinës dhe Gjermanisë për Kupën e Botës, a thua se nga kjo ndeshje “varej” edhe largimi i tyre drejt Gjermanisë.

Para se të fillonte ndeshja, ambasadori Werner Daum me personelin e ambasadës vendosën një TV në verandën mbrapa godinës kryesore, për të ndjekur ndeshjen. Ishte e pamundur të ndiqej në një TV normal ndeshja nga 3198 të strehuarit në ambasadë. Kjo kishte pak rëndësi, ajo çfarë ishte e rëndësishme ishte atmosfera. Pa dyshim, të gjithë të strehuarit ishin me Gjermaninë. Ndeshja aty u ndoq në heshtje të plotë, jo vetëm nga të strehuarit, por edhe nga Tirana. Pesë minuta para përfundimit të ndeshjes, penallti për Gjermaninë. Në moment, 3198 të strehuarit në ambasadë shpërthyen në një ekstazë fitoreje: Deutschland! Deutschland! Deutschland! Valë-valë oshëtiu Tirana… Të strehuarit nga oborri mbrapa u drejtuan në pjesën e përparme të ambasadës, duke vazhduar thirrjet: Deutschland! Deutschland! […]

Fitorja e Gjermanisë jo vetëm për ata që ishin në ambasadë, por për gjithë Tiranën ishte simbolikisht edhe një fitore kundër regjimit.

Vetëm një vit më pas, refugjatët sivëllezër të këtyre që rrëfen Demalia do ta përjetonin ndryshe takimin e tyre të parë, me një nga stadiumet italiane: të mbyllur aty, të ruajtur me polici, në pritje për t’u dërguar sërish andej nga kishin ardhur. Një vit është tepër i shkurtër, për këtë trajektore të trishtuar; dhe, sado mirë t’u ketë ecur të ikurve nga Shqipëria, në 1990-1991 dhe më pas, përplasja midis vizionit të tyre, vizionit tonë për Perëndimin dhe realitetit që e priste imigrantin në vendin pritës erdhi e u shndërrua në një nga dramat më të hidhura, edhe pse praktikisht të parrëfyera, të kombit shqiptar gjatë shekullit XX. Pasioni ynë për Europën, për artin dhe qytetet, autostradat dhe hekurudhat e atjeshme, sallat e koncerteve dhe stadiumet; dëshira jonë e sfilitur për muzikën, për sportin, për spektaklin e përtejdetit; njohuritë tona për emrat e këngëtarëve, akordet dhe tekstet e këngëve, emrat e politikanëve, rezultatet e ndeshjeve dhe gjithfarë triviash të tjera të kulturës pop, ishin era që na shtyu drejt Perëndimit, por që nuk luajti ndonjë rol, në qëndrimin e vetë Perëndimit ndaj nesh. Aq sa sot, një argument i tillë mund edhe të mos kuptohet më.

 

***

 

 

 Demalia flet në libër për murin rrethues të ambasadës – të asaj gjermane, ku ishte strehuar; por edhe për murin në përgjithësi, si shënjues të kufirit, si ndarës midis botëve, si masë betoni, së cilës shqiptari veç me kokë kish mundur t’i binte, për gati gjysmë shekulli.

Mure të tilla gjithnjë i kishin ndarë ambasadat, në Tiranë, nga qyteti përreth; për t’i kthyer në institucione të heshtura, gati si kuvende murgjish ose tempujsh të sekteve gjysmë-sekrete; vende që hapnin gropa në eksperiencën tonë të qytetit, sepse nuk mund t’i bënim dot tonat, madje as me imagjinatë. Çfarë të bën përshtypje, është se, edhe pas kapërcimit, edhe pasdepërtimit, edhe pas shpërthimit me shembje siç veprohej qëmoti me kalatë mesjetare, ai mur ndarës kish mbetur i palëvizur – përkundrejt turmës që tashmë kish ndërruar vend, për të kaluar nga andej, në këtej. Për disa prej të ikurve, si në verën e 1990-ës ashtu edhe më pas, ky ndërrim vendi në raport me murin do të mjaftonte, ndoshta edhe do të tepronte; për të tjerë, arratisja do të duhej të shërbente si preludi në mos i shembjes së mureve, së paku i hapjes së portave. Kjo nuk do të ndodhte, me përjashtim të spektaklit mbarë-planetar të asaj çfarë ndodhi në Berlin; ku një mur i ngjashëm, që kish shërbyer si simbol dhe emblemë e luftës së ftohtë, u shemb brenda natës dhe ashtu shënjoi edhe shembjen përfundimtare të Lindjes komuniste dhe të ndarjes së Europës në blloqe të ndërkryera ndaj njëri-tjetrit.

Mirëpo me kalimin e viteve, shqiptarët në përballje me Europën dhe më tej, nuk arritën dot ta shembin deri në fund murin ndarës – dhe çfarë deri në fund të 1990-ës ishte një tel gjigant me gjemba, që rrethonte burgun totalitar të ideuar prej Hoxhës dhe të administruar me zell prej Alisë, më pas veç do të ndërronte formë, për t’u kthyer tashmë në një pengesë që ua ngrinte dhe ua nxirrte përpara shqiptarëve ana tjetër. Demalia përmend në libër tmerrin absurd të vrasjeve në kufi dhe pastaj dramën e përjetuar nga të gjithë ata që morën vendimin për të kapërcyer muret në Tiranë, pa e ditur nëse do të ktheheshin dot më në atdhe; por në fakt ka edhe një histori tjetër, që vazhdon me të njëjtat pamje gardhesh, turmash, policësh dhe paketash me ushqime, duke kaluar përmes kampeve të refugjatëve dhe për të arritur te kampet e “azilantëve” sot në Gjermani dhe gjetiu.

Frika këtu, dhe nuk është frikë e paktë, ka të bëjë me atë se mos, përtej izolimit që ia imponoi Shqipërisë regjimi totalitar; dhe murit vrastar të kufirit, të gjakosur nga qindra e qindra që lanë kokën, në përpjekje për t’u arratisur gjatë gjysmë shekulli komunizëm, ka pasur gjithnjë një mur tjetër, më abstrakt dhe më primordial, që na ka ndarë nga bota; dhe që dje merrte trajtën e mbylljes totalitare dhe të mitit të “kalasë buzë Adriatikut”, ndërsa sot trajtën tjetër, të refuzimit që i vjen Shqipërisë nga Europa; në kuptimin që qytetarët shqiptarë, përfshi këtu edhe ata të Kosovës sot, mbeten gjithnjë të tharkuar, edhe pse nuk po e dinë dhe as po e kuptojnë më se në cilën anë të tharkut janë. Ka një gjeometri, në konfigurimin e këtyre mureve, gardheve dhe pikave të kontrollit, që e kapërcen logjikën e gjeopolitikës; dhe që përkufizon krejt dramën tonë në histori.

Ndoshta edhe për këtë arsye 2 korriku është datë kyçe në historinë e Shqipërisë moderne; jo vetëm pse dha sinjalin e parë, që qytetarët e atij vendi nuk do ta duronin dot më gjatë zgjedhën policore të regjimit; por edhe sepse provoi se muret, të gjitha muret, janë të kapërcyeshme – dhe se hapi i parë drejt lirisë është ta besosh atë.

Se ç’ndikim pati kriza e ambasadave, në shtjellimet e mëvonshme politike në Shqipëri, edhe këtu mendimet ndahen. Disa mendojnë se regjimi, ose pjesa më dinake dhe reformatore e kupolës komuniste, ia arritën të largojnë nga vendi elementin subversiv, duke i dhënë vetes pak më shumë kohë, për ta organizuar tranzicionin sipas planit; të tjerë se 2 korriku u tregoi shqiptarëve në të dy anët e barrikadave se pushteti komunist, në Shqipëri, i kishte ditët e numëruara, mes të tjerash edhe ngaqë i mungonte vendosmëria për të vazhduar të ishte po aq ekstrem dhe i dhunshëm sa më parë.

Mbaj mend që një politolog italian i intervistuar aso kohe në RAI, pat thënë se “regjimet e këqia bien, kur kërkojnë të reformohen” – por nëse kjo ndodhi edhe në Tiranë, veçanërisht pas 2 korrikut, është e vështirë ta thuash. Për disa antikomunistë të vendosur, në Shqipëri dhe në diasporë, zhvillimet pas krizës së ambasadave shënuan një lloj regresi ose vonimi në reformat e shumëpritura, ndoshta edhe për shkak të reaksionit që erdhi prej krahut më konservator të atyre në pushtet. Edhe mitingu i madh në sheshin “Skënderbej” menjëherë pas largimit të së ikurve, që rikrijoi – me teknika totalitare tipike – kundër-turmën e refugjatëve, duke e lidhur arratisjen e tyre nga Shqipëria me ngjarjet në Kosovë dhe duke luajtur, si gjithnjë në raste të tilla, kartën patriotike, e konfirmuan këtë devolution.

Vetëm 2 muaj më pas, nga Shqipëria do të tërhiqej edhe personi që, për shumë shqiptarë, ishte i vetmi që do të duhej të udhëhiqte revoltën kundër regjimit: shkrimtari Ismail Kadare, i cili kërkoi strehim politik në Francë. Gjesti i tij, që gjithashtu u trajtua me ambiguitet të madh nga regjimi, po të shihet nga lartësitë e të sotmes, sërish dha rezultate të diskutueshme – meqë për disa Shqipërisë erdhi dhe i mungoi një Havel në momentin e duhur; ndërsa për disa të tjerë, përfshi këtu edhe Kadarenë vetë, shërbeu si coup de grâce për të gjithë ata që shpresonin se regjimi totalitar i Alisë dhe i teknokratëve të tij mund të mbijetonte njëfarësoj pa u bërë shumë lëshime kundërshtarëve. Në të vërtetë, Kadareja iku nga Shqipëria si i fundmi i dykorriksave, ose duke kërkuar dhe gjetur edhe ai strehim, në oborrin përtej. Edhe ai nuk e dinte, në atë vjeshtë të vitit 1990, nëse do të mund të kthehej më për së gjalli, në atdheun e vet.

Ndërkohë, Shqipëria po gatitej për dhjetorin, grevën e urisë të studentëve dhe themelimin e Partisë Demokratike; ngjarje këto që, për nga natyra e tyre dhe e njerëzve që u përfshinë në to, nuk i përkisnin më Tiranës, por mbarë vendit. I vetmi shqiptim i madh i kryeqytetit, në shtjellën e tranzicionit gjatë vitit 1991, do të ishte rrëzimi i statujës së Enver Hoxhës; një gjest me simbolikë të hatashme, por që gjithashtu u shoqërua nga pasiviteti – relativisht i pashpjegueshëm – i organeve të rendit, të cilat nuk ndërhynë në mbrojtje të krye-idhullit dhe totemit të regjimit. Do të ishte akti i fundit mirëfilli anti-komunist, në një Tiranë ku së shpejti politikës do t’i duhej të largohej nga rruga, teksa rruga do të pushtohej sërish nga turmat, që këtë herë zhvendoseshin drejt bregdetit, për të shkruar një faqe të re, të ngjashme me 2 korrikun, e megjithatë krejt të ndryshme.

Ngjarje të tilla fenomenale, si kriza e ambasadave në Tiranën e verës 1990, nuk do të kuptohen kurrë deri në fund; sepse është në vetë natyrën e tyre, që motivet e palëve të mbeten gjithnjë gjysmë të zhytura në enigmë. E vetmja që mund të bëhet, në rrethana të tilla, është që të flasin protagonistët, ose ata që me vendimet e tyre, me gjestet dhe fjalët e tyre, e bënë 2 korrikun që të ndodhë. Këtu qëndron, besoj, edhe vlera kryesore e librit “Guri i fundit i dominos[ë]” nga Ilir Demalia – meqë autori, që ka punuar për një kohë të gjatë me televizionin dhe kinemanë, arrin t’i japë lexuesit materialin filmik, ose atë që në anglishte e quajnë footage të atyre ditëve; sikur të dojë t’i thotë: “ja çfarë ndodhi, tani më thuaj ti se si i gjykon të gjitha këto.” Dhe, në fakt, askush nuk mund të vendosë rregull dhe logjikë, në shumatoren e motiveve, pasioneve dhe anktheve të atyre mijëra vetëve, që kapërcyen të pakapërcyeshmen dhe thyen, mu në mes të Tiranës të regjimit komunist totalitar, një nga tabutë kryesore mbi të cilat ishte ndërtuar pushteti: atë të paprekshmërisë së kufijve. Që nga ajo ditë, kufiri shtetëror i Shqipërisë do të shndërrohej, nga vijë transhendentale që ndante ekzistencën nga mos-ekzistenca dhe jetën nga vdekja, në një bezdi administrative dhe gardh mes dhjetëra gardheve të tjera, me të cilat të gjithëve ne do të na duhej të kishim të bënin, gjatë viteve që pasuan.