Syri i fshehtë

 

Është viti 1994. Pierre Assouline interviston Henri Cartier Bresson (1908-2004). Rezultati është teksti që botojmë këtu, e që do të publikohet së bashku me intervistat e tjera që ka dhënë fotografi i madh, i cili nuk i pëlqente dhe aq gazetarët, në periudhën 1951-1998. Libri titullohet “Të shohësh është gjithçka”. Ky botim është një hyrje ideale në prag të ekspozitës së madhe që do të hapet në Romë më 26 shtator. Një përmbledhje e plotë e gjithë punës së Cartier-Bressonit me 500 fotografi, skica, piktura, filma e dokumente që do të hedhin dritë në fazat e ndryshme të punës së tij: Nga surrealizmi i viteve Tridhjetë, tek dokumentaristi i Luftës civile spanjolle dhe Luftës së Dytë Botërore; nga reporteri i viteve ‘50 e ‘60-të, tek intimiteti i fillimviteve ’70-të.

 

 

 

Nga t’ja fillojmë? “Nga të duash ti. Tek e fundit nuk po bëjmë intervistë, por po bisedojmë. Gazetarët duan gjithnjë të të vjelin gjithçka, por pa dhënë asgjë në këmbim. Por unë kam qenë gjithnjë kurioz për të tjerët, pastaj nuk më pëlqen kur më kërkojnë të shpjegohem. Nuk më intereson të flas për fotografinë. Piktura, piktura, piktura! Për sytë e mi, ajo është gjëja e vetme që ekziston. Që prej fillimit. Dhe duan pastaj të flas për veten!”

-Por ky është çmimi i famës, ana tjetër e medaljes së popullaritetit...

Uf, budallallëqe. Jemi të gjithë të famshëm për portierin e pallatit dhe shërbimet sekrete.

-Dakord, por disa janë më shumë se të tjerët...

Jo jo, janë budallallëqe. Por është një barrë e rëndë për t’u mbajtur. Unë besoj se njeriu duhet të jetë i padukshëm, të mos heqë dorë nga personi që është në të vërtetë dhe të mos braktisë ato që beson. Unë do jem gjithnjë një i burgosur i arratisur.

-Jeni ende një libertarian?

Po, dhe kam qenë gjithmonë. Që nga momenti kur kuptova, shumë shpejt, se ka edhe botë të tjera veç qytetërimit judeo-kristian apo atij mysliman. Anarkizmi, para së gjithash është një etikë. Dhe ka mbetur i paprekur. Bota ka ndryshuar, por jo koncepti libertarian, thënë ndryshe sfida ndaj të gjitha pushteteve. Falë kësaj, ja kam dalë të zgjidh problemin fals të “të famshmit”. Të jesh i njohur, qoftë dhe si fotograf, është një formë pushteti dhe unë nuk dua t’ja di për të.

 

-Ky është çelësi për të interpretuar refuzimin tuaj për t’u fotografuar?

Padyshim. Jo për “lezetin” e sekretit, për strategji apo protagonizëm e kushedi çfarë tjetër! Kemi nevojë të ecim të pavëzhguar. Të ruajmë vetveten me çdo kusht. Fakti i të qenit të vëzhguar, ndryshon edhe vështrimin tonë mbi të tjerët.

-Pra, ju vërtet nuk dilni kurrë në televizion...

Unë? Po përse duhet të dal? Nuk jam ndonjë aktor. Njerëz si Zhylien Grak, Samuel Beket apo Lui-Rëne de Fore nuk dalin në televizion. Dhe mes bashkëkohorëve, ata janë shkrimtarët e mi të preferuar.

-Po autorët klasikë?

Vazhdoj të rilexoj të njëjtët prej kohësh. Sen-Simoni më rrëmben, Niçe, Stendal, Bodëler, romanet angleze, natyrisht edhe Remboja. Pa harruar Aragonin surrealist, atë të librit “Fshatari i Parisit”. Dhe Xhojsi e Prusti, që nuk më lodhin kurrë. Pastaj, nëse dalim jashtë fushës së letërsisë franceze, zgjedh për lexim materiale mbi budizmin tibetian apo zen-in japonez, që janë më të afërta për perëndimorët.

-Ju keni fe?

Nuk kam pasur kurrë. Prindërit e mi ishin katolikë të së majtës. Por kur isha i vogël, historitë e Biblës më terrorizonin. Ajo që ruaj nga Krishtërimi është dashuria. Dhe ajo që pëlqej nga budizmi është dhembshuria.

-Por çfarë ju ka dhënë budizmi?

Më ka mundësuar të kuptoj më mirë pyetjen që më ngërthen: Jo dhe aq hapësirën, sesa kohën, zgjatjen e pambarimtë, plotësinë e çastit. Koha është një konvencion. Budizmi na thotë se ajo nuk është lineare, se nuk ka vetëm një drejtim. Falë budizmit që më ka mësuar shumë, kam mundur ta përjetoj më mirë problemin e kohës.

-Edhe në fotografi?

Nga ky këndvështrim, fotografia seç ka diçka funebre: “Mbaroi, e pamë! O burra, kalojmë tek tjetra”. Në budizëm, ajo që ka rëndësi është çasti. Duhet ta jetosh plotësisht çastin, kjo është mënyra e vetme për të qenë brenda asaj që po bën. Dhe nga kjo lindi dhe pasioni im për Leica-n. Është një aparat që privilegjon çastin. Ndërsa Reflex-i është i zhurmshëm, të trazon, dhe kjo ndryshon gjithçka. Sa për Rolleiflex-in, të detyron të shohësh të tjerët përmes kërthizës tënde, është e turpshme.

-Cilët janë njerëzit që kanë ndikuar më shumë në vështrimin tuaj për botën?

Para së gjithash, xhaxhai im, që në njëfarë mënyre e kisha “baba simbolik” meqë ai i vërteti vdiq në luftë kur isha shumë i ri. Më çonte në ateljenë e tij. Pastaj ishte piktori Andre Lhote. Ndiqja kurset e tij në akademi. Ai më thoshte: “Ej, surrealist i vogël! Paske ngjyra të mira!” Shija ime për formën, kompozicionin dhe gjeometrinë në fotografi, i detyrohet atij. Nuk jam i zoti me numrat, por e di ku bie seksioni i praruar mbi një objekt. Të vjen vetë, pa paramendim. Dhe syri im është gjithnjë në gjendje vëzhgimi, edhe kur nuk e kam aparatin. Aty e gjej kënaqësinë, tek vëzhgimi.

Një tjetër njeri që ka ndikuar shumë tek unë është Teriadi, miku im nga vitet 30-të. E konsideroja si gurunë tim. Pikërisht ai më tha, 20 vjet më parë: “Në fotografi ke bërë gjithçka mundeshe. Më larg se kaq nuk mund të shkosh. Duhet t’i kthehesh disenjimit dhe të vizatosh”. Kishte të drejtë, padyshim. E ndoqa shumë shpejt këshillën e tij.

-Pra nuk keni më asgjë për të treguar në atë fushë?

Shiko, fotografi nuk ka asgjë për të demonstruar. Aq më pak që unë s’kam tentuar kurrë të tregoj diçka. Miku im Sebastiao Salgado arrin të bëjë foto të jashtëzakonshme, që kanë kërkuar një volum shumë të madh pune. Nuk janë konceptuar me syrin e një piktori, por të një sociologu, një ekonomisti, një militanti. Seç ka tek ai një anë mesianike që mua më mungon krejt.

-Lidhur me çështjen e kohës, si i sistemoni dy veprimtaritë tuaja kryesore?

Fotografia është veprim imediat. Ndryshe nga piktura, e cila është meditim. Në rastin e parë, bëhet fjalë për një impuls spontan të një vëmendjeje të vazhdueshme vizuale. Kap çastin dhe përjetësinë e tij. Në rastin e dytë, veprimi i vizatimit përpunon atë çka ndërgjegja jonë ka mbërthyer gjatë atij çasti. Veç kësaj, kur pikturon ke gjithë kohën që do, ndërsa në fotografi jo.

-A ofrojnë fotografia dhe piktura, dy kënaqësi të ndryshme?

Kënaqësia është po ajo: Të bllokosh diçka, të luftosh kundër kohës që ecën. Por me fotografinë, ashtu si në vizatim e pikturë, pasi ke mbaruar diçka, kërkon të dish nëse ka funksionuar apo jo. Nëse bëj atë që bëj, kjo vjen nga një nevojë e brendshme. Është një gjë që duhet shprehur. Pastaj... siguroj dhe bukën e gojës, madje të mënyrë të paturpshme do të thoja. Por llogaritari im e di më mirë.

-U tërhoqët. Por ama, çfarë ju ka pëlqyer tek fotografia për kaq shumë vite?

Shënjestra ndaj kundërshtarit. Apo kapja e shkrepjes, nëse doni. Është pasioni im. Në fotografi unë jam vegjetarian. Njësoj si një gjuetar që nuk e ha prenë e vet. Sepse i intereson vetëm që kafsha të bjerë... bum! Njësoj edhe me mua: Ka rëndësi vetëm e shtëna, shkrepja. Por sigurisht që halli është të gjesh çastin e duhur...

-Si e përputhni shijen tuaj për gjeometrinë, me urgjencën e kapjes së çastit?

Kompozimi bazohet në rastësinë. Unë nuk llogaris kurrë. Kam në mendje një strukturë dhe pres që të ndodhë diçka. Nuk ka rregulla. Nuk është nevoja të sforcohesh shumë për të shpjeguar misterin. Mjafton të jesh gjithnjë i disponueshëm, me një Leica pranë. Është aparati ideal.

-Po objektivi ideal?

Është 50 mm. Jo 35-shi, është shumë i madh. Për mua, 50 mm mbetet gjëja më e afërt me shikimin njerëzor. Të fotografosh është një sjellje, një mënyrë ekzistence, jetese, quajeni si të doni. Papritur, përballë jetës që të ikën para syve, ke një intuitë, një nuhatje. Gjithçka vendoset dhe organizohet brenda një çasti. Mban frymën, mendon me zemër dhe (patjetër) me sy, dhe tak, mbaroi. Kënaqësia për mua është gjithnjë tek ai moment, jo tek shijimi i mëpasëm.

-Ka pasur foto që jeni penduar që i keni shkrepur?

Kam pasur nganjëherë një farë autocensure. Por... kjo ka të bëjë vetëm me mua.

-Çfarë është turpi për një fotograf?

Nudot, për shembull. Nuk i kam bërë kurrë.

-Ama i keni pikturuar...

Nuk është i njëjti vizion. Në fotografi, nudoja nuk më pëlqen. Degas ja ka dalë të shkrepë një nudo shumë të bukur në fotografi. Por në përgjithësi është fjala për një subjekt që në realitet nuk i përket asnjërit. Ndërsa vizatimi është ndryshe. Kur i bëj skicën diçkaje, dmth se e mbaj mend. Në “Udhëtim në Itali”, Gëte e ka përkufizuar shumë bukur: Atë që s’e kam vizatuar, nuk e kam parë.

-Më thoni. Si është e mundur që të kesh një sy prej piktori dhe megjithatë ta shohësh botën vetëm bardh e zi?

Është trajta ajo që mbizotëron, jo drita. Kaq.

-Kjo shpjegon përse iu përkushtuat dizenjos dhe jo pikturës në vetvete?

Në realitet, kam një pasion për ngjyrat. Por duhet të jetë dikush që të më zërë me shkelma për t’iu afruar kavaletit.

-Në muzeun tuaj imagjinar, çfarë piktorësh keni?

Van Ajk, Sezan...jam i fiksuar pas kompozimit. Por edhe Matis, patjetër, e sidomos Bonar, Bonar, Bonar... Edhe piktura metafizike e rinisë së De Kirikos, sepse përfaqëson misterin. “Las Meninas” e Velaskezit është misteri absolut. Në këtë rast nuk kuptoj asgjë. Sa herë e shoh, mbetem i shokuar. Ndonjëherë njeriu duhet të heqë dorë nga përpjekja për të kuptuar, shpjeguar. Vështroje dhe kaq. Zakonisht njerëzit identifikojnë me sy, por nuk vështrojnë. Shpenzojnë dy minuta përballë një kuadri, me kufjet në vesh. Afrohen vetëm për të parë etiketën. Dikush zhgënjehet se nuk sheh çmimin, e kalon tek tjetra. Njësoj si të shkosh në një sallon makinash. Nuk është kjo dashuria për pikturën!

-Ju keni qenë surrealist.

Më shumë do të thoja simpatizant. Vërtet, kam njohur Bretonin, Krevelin, Ernst-in... Po nuk e pëlqej pikturën surrealiste. Është letërsi. Magriti psh, është plot me lodra, është i përshtatshëm për publicitet.

-Dhe ju as publicitetin nuk duroni dot...

Publiciteti është krahu i armatosur i një sistemi, që pa të do të shkërrmoqej. Të detyron të blesh. Unë kam punuar për industrinë në kushte që sot nuk ekzistojnë më, por kurrë për publicitetin. Tek Magnum kanë urdhër që të mos i shesin fotografitë e mia tek industria publicitare. As bëhet fjalë!

-Kemi njohur gjithnjë anën tuaj protestuese, por a ka ndryshuar objekti i indinjatës suaj?

Sot, katastrofa ka një emër të qartë: Tekno-shkenca, kjo rendje e shkalluar e sipërmarrësve shtriganë. Është diçka që më tmerron. Po ashtu dhe universi i “specialistëve”. Dhe i ashtuquajturi “konflikt brezash”. Ç’është kjo histori? Përderisa jemi të gjithë banorë të Tokës, jemi pjesë e të njëjtit brez. Jemi të nevojshëm për njëri-tjetrin përderisa kemi këmbët mbi të njëjtën baltë. Më tmerron kjo ndarje e moshave, po aq sa integralizmat fetarë.

-Pra ju nuk bëni dallim mes të rinjve dhe të moshuarve?

Kam vetëm një përjashtim, që po e pranoj këtu. Kam probleme me gjermanët e moshës sime. Jo se ndjej ndonjë urrejtje. Thjesht nuk preferoj të shkëmbej ndonjë bisedë me ta. Sepse bashkëmoshatarëve të mi gjermanë nuk do rezistoja dot pa u bërë pyetjen se çfarë kanë bërë gjatë luftës.

-Edhe 50 vjet më pas?

Kam qenë në 30 qendra pune të detyruara. Jam arratisur tre herë. Disa shokë të mitë janë denoncuar, torturuar, pushkatuar. Janë gjëra që nuk harrohen dot. Kombësia ime nuk ishte franceze, por i burgosur i arratisur.

-E keni parë “Listën e Shindlerit”?

Po, dhe m’u duk i turpshëm. Shumë i papëlqyeshëm. Mendja më shkoi tek shokët që kam humbur. Në rastin e tyre, ishte realitet. Ndërsa në film gjithçka ishte montazh. Kishte aty argumente që nuk ishte e nevojshme të prekeshin. Lidhur me gjenocidin, “Shoah 2” i thotë të gjitha. I jashtëzakonshëm.

-Por nuk i zbërthen të gjitha...

Epo gjithnjë flitet me tepri. Përdoren tepër fjalë për të mos thënë asgjë. Ndërsa lapsi dhe Leica punojnë të heshtura.

-E kotë pra, të shpresojmë se ndonjë ditë do lexojmë kujtimet tuaja...

Nuk jam shkrimtar. Maksimumi, mund të shkruaj ndonjë kartolinë. E gjithsesi nuk kam as kohë.

-Po çfarë bëni gjithë ditën?

Çfarë mendon se bëj, sipas teje? Vështroj...

 

Revista Klan nr.870/ nga l’Espresso