Një roman me kulturë…

Kur dëgjova se romani “Jashtë sezonit” i autorit Flurans Ilia flet për jetën e një personi (Sidrit Duro) që mundi të arratisej nga Shqipëria drejt Perëndimit, m’u largua vetvetiu kureshtja e leximit. “Eh”, mendova, “një politolog më tepër. Letërsi me porosi që të fut në katedrat dhe administratën shqiptare, por edhe mund të të shpjerë edhe në katedrat perëndimore”. E sa lekë jep ky vend ku jetoj unë, SHBA, që njerëzit të shajnë Sadamin, Kastron, Stalinin, Enverin e kompani? Miliona dollarë! Nuk ka mbetur qaraman lindor pa u reklamuar në Institutin Shtetëror të Shkrimtarëve të Nju Jorkut, që e kam vetëm pesë minuta distancë nga shtëpia dhe që nuk dua të më shkelw këmba më atje. A jam vallë një simpatizant i Enverit që të mendoj kështu? Jo, kurrsesi! Jam një lexues i lodhur me letërsinë pa të ardhme; me letërisnë që merret me të shkuarën, ngaqë nuk thotë diçka për të sotmen dhe të ardhmen (kur këto të fundit na aviten përpara syve si epoka imagjinare që nuk kanë precedentë).

Me këtë mendje nuk e kisha lexuar Fluransin, gjer në momentin kur në Panairin e Librit Prishtina 2014, u gjeta disi në “kurth” nga dy miq, tifozë të Fluransit. “Lexoje! Lexoje! Lexoje”, ma sollën mu përpara surratit. U zura ngushtë, e mora ta lexoj, sa për sy e faqe. “Do e mbyll më vonë”, i premtova vetes; kam nisur të lexoj shumë shkrimtarë shqiptarë të cilët po më pluhurosin dollapin, ngaqë nuk i kam përfunduar kurrë (uroj të mos kem të njëtjin fat në raftet e të tjerëve). E hap kapakun e librit, përpara atyre katër syve që po më detyronin ta bëja. “Gjumi i asaj nate kishte qenë i tejmbushur me thëngjij të padukshëm”, rrëfehej Ilia. “Hmmm”, mendova, “realizëm magjik”. Gishtat vetvetiu vendosën ta shfletonin romanin. “Vetmia është e gozhduar te periferia e qytetit mu në bregun e një ujëmbledhësi midis kodrave me fiq”. Në fillim më erdhi për të qeshur, pastaj pyeta veten mos ky shkrimtar ishte nga lagja ime Kombinati Tekstil (nga banesa ime i shikoja dy kodrat me fiq dhe ujësjellësin e Mistomames pothuajse çdo mëngjes), kur pashë vendlindjen e tij Berat, më erdhi për të qarë. “Gjithandej”, mendova, “Shqipëria njësoj paska qenë”. Vetmi e farkëtuar me punën socialiste. Politolog apo apolitik autori, unë vendosa që ta vazhdoja leximin. Fundja një shkrimtar i ri (si puna ime) ka shumë për të mësuar nga shkrimtarët e tjerë dhe në rastin e Fluransit vura re diçka të veçantë, lojën e tij me fjalët. Ishte pikërisht ky kontroll absolut i fjalës (ku shkrimtari ia largon çdo pushtet apo ndjenjë konvencionale fjalës vetëm e vetëm për të treguar se ai në romanin e tij është zoti, absolutisti, që do i tregojë fjalës cilat efekte të eliminojë dhe cilat të ruajë) që më shtyu ta lexojë romanin ‘Jashtë Sezonit’ gjer në fund. “Humbaba, Dumbabadumba! Humbaba; Humba! Bumba bumba! Baba humba! Humba ba! Humba rrugën! Ba...ba...Bam bam! Hum...hum...!”, vazhdonte Fluransi, qysh në kapitujt e parë të librit, duke më bërë të qesh me lot (sepse edhe mbas këtyre rrokjeve autori ka një logjikë dhe mesazh që do e shpjegojë vetë, ato rrokje nuk vinin ashtu kot më kot) dhe duke më bindur se arritja më e madhe e shkrimtarit është ngritja e tij mbi fjalën, apo distancimi i tij nga aspekti konvencional i fjalës – kur ajo drejton edhe autorin edhe lexuesin (si ato fjalët “shtylla kurrizore e kombit” që kishin përdorur disa intelektualë tek iu mbusheshin sytë me lot për atdheun, dhe prisnin që e njëjta gjë të ndodhte edhe me lexuesin).

Po a është vallë ‘Jashtë Sezonit’ vetëm një kombinim dhe lojë fjalësh? Jo, aspak! ‘Jashtë Sezonit’ është një roman me kuptimin e plotë të fjalës. Në letërsinë shqipe pjesa më e madhe e prozës anon nga leksikologjia (fjala merr dhenë derisa vetë autori humbet brenba saj dhe romani i tij ka vlera leksikologjike vetëm) ose anon nga politologjia (propaganda shikohet si art, kurse arti si fakt). ‘Jashtë Sezonit’, fatmirësisht, i ka shpëtuar kësaj vorbulle që ka përpirë pjesën më të madhe të prozës shqipe. Ky fakt e fut romanin e Fluransit në letërsinë e mirëfilltë, në atë letërsi që i bashkohet traditës letrare të Perëndimit. Përmes kësaj tradite shpaloset edhe vetë proza e autorit. Gjuha e tij, larg idiomave, dialekteve dhe risive, kuptohet fare lehtë nga lexuesi. Në vend se të mbajë fjalorin e gjuhës shqipe në dorën tjetër, e vetmja gjë që kërkohet nga lexuesi është që të thellohet në roman, në rrjedhën e mendimit, dhe t’i lejojë fjalës të shpaloset në stilet moderne të letërsisë botërore. Influencat nga gjigandët e letërsisë moderne dallohen lehtë në roman. Megjithatë, Fluransi asnjëherë nuk mundohet ta fshehë këtë fakt. Përkundrazi, autori, me një farë krenarie, midis citimeve duket sikur i emërton vetë mentorët e tij: Marquez, Heminguay, Borges (lista nuk mbaron me kaq). Në një kohë kur shqipërimet na ofrohen nga burime dhe përkthyes të dyshimtë, leximi i Fluransit (këtij njohësi të mirë të letërsisë moderne) bëhet i detyrueshëm për çdo fillestar të letërsisë, sepse ‘Jashtë Sezonit’ është një roman pa difekte.

Jashtë Sezonit ka një frymë dhe një mesazh të veçantë që e dallon nga prozat e tjera që i referohen të njëjtës periudhë. Ka një arritje aty brenda që rrallë herë vërehet në prozën shqipe. Personazhi askund nuk identifikohet me autorin. “Si është e mundur?”, do më pyesnin ata që e njohin autorin. Sidriti martohet dhe jeton në Kanada, autori është i martuar dhe jeton në Kanada poashtu. Po mirë, po bëj edhe unë avokatin e djallit, nëse Sidriti jetonte në SHBA dhe pushimet në Kubë i bënte me të dashurën (jo me nusen), do e bënte kjo më pak personal autorin e romanit? Do e kishte të vështirë autori një trill sipas të cilit Sidriti jeton në SHBA dhe ka një të dashur në vend të nuses? E thënë ndryshe, prozatorët mund t’i vendosin personazhet e tyre në çdo segment të kohës dhe të gjeografisë, t’u japin identitete krejt të kundërta me veten, dhe prapëseprapë të jenë tepër personalë në prozë. Mjafton dikush të krahasojë biot, intervistat dhe veprat e shkrimtarëve më të njohur shqiptarë që të shikojë sesa personalë që janë në prozë. Mirëpo, Fluransi e ka përjashtuar veten edhe nga kjo normë e letërsisë shqipe. Rrëfimi i Fluransit shpaloset në tre veta (unë, ti, ai), si për të treguar se ne njerëzit pak gjëra na dallojnë; përpara vuajtjeve apo kënaqësive jemi të gjithë njëlloj, si ajo kafsha të cilës i mungon egoja. Tortura dhe dhuna në romanin e Fluransit marrin formën e reportazhit. “As më shumë dhe as më pak, shkëndija, si yje në rënie, përcëlloheshin aty-për-aty nga shuplakat e panumërta, dhe nga kujtesa binin pezull aty ku kishte kaluar gërditësi im i fundit dhe vinte radha e kërbaçit të pritjes për tjetrin”, tregon autori ftohtë, si për t’iu përshtatur mentalitetit modern/gjakftohtë. Arratisja e personazhit, Sidritit, poashtu i përshtatet kohës; nuk ka epos në të, as emocion, as shpërthim, as frikë. I gjithë procesi i arratisjes paralelizohet me shtegtimin e peshqve brenda ujit. Përvojat e popullit shqiptar transferohen në Kubë, gjithashtu, duke e bërë Fluransin nga shkrimtarët e pakët shqiptarë që angazhimin nuk e shikojnë si distancim politik. Autori është i angazhuar, mirëpo ky angazhim është apolitik dhe personazhi i tij tërhiqet, vetvetiu, në një realitet kartezian –i cili ekziston i pavarur nga paragjykimet dhe mentalitetet e kësaj bote.

Nuk e di nëse ky paradoks është pozitiv apo negativ, por shpeshherë ndihem se i përkas një brezi që nuk e pëlqen qaravitjen dhe ankimin. Mbase jemi brezi më gjakftohtë i njerëzimit. Mbase unë personalisht jam lodhur me qaravitjet e të tjerëve. Jeta mbase më ka mësuar të mos u besoj atyre që ankohen (sikur të kenë vuajtur si Krishti, apo më tepër se ai). Ky është edhe shkaku pse nuk më shkel këmba kurrë në Institutin Shtetëror të Shkrimtarëve të Nju Jorkut, sa herë që ata prezantojnë ndonjë qaraman lindor. E si t’u besoj këtyre njerëzve që vijnë në SHBA me bursa dhe që kanë edukim dhe fonde të mjaftueshme për të shkruar tre romane në vit? Të kenë vuajtur aq shumë sa thonë vallë? Të kenë vuajtur më shumë se unë dhe se ti? Jo, jo! Nuk mundem t’u besoj. Ma ka fajin koha dhe brezi që më rrethon. Por nuk është ky shkaku pse nuk i lexoj dot qaramanët dhe gënjeshtarët. Gënjeshtra ka bukurinë dhe ndjesinë e vetë në letërsi (sa më shumë lexuesi ngatërron realitetin me imagjinatën, aq më tërheqës bëhet romani). Shkaku që nuk i lexoj dot këta njerëz është se ata kanë zgjedhur të komprometojnë artin me mondanen dhe me krijimin e porositur. Paçka se Fluransi shkruan për një periudhë shqiptare për të cilën Perëndimi ka interes dhe bën shpeshherë porosi, ai nuk duket gjëkundi të komprometojë krijimtarinë e tij. Ndërkohë që shumë autorë kërkojnë t’i hyjnë letrave shqipe si politologë apo qaramanë, Fluransi kërkon të hyjë në letrat shqipe si artist. Artisti është produkt i kohës dhe është i angazhuar, mirëpo funksionet e tij kryesore nuk janë qaravitja dhe akuza (ka të tjerë njerëz që mund ta lozin më mirë këtë rol). Roli i shenjtë i artistit është imortalizimi i një çasti, i një priudhe, i një situate. Homeri imortalizoi për ne luftën e Trojës. Mirëpo ai njeri i lashtë, në kundërshtim me shkrimtarët modernë shqiptarë, nuk akuzon asgjëkund “barbarët” jo-helenë të Trojës. Për Homerin universalja e gjen shpjegimin e vet te lojërat e perëndive. Si për t’iu bashkangjitur kësaj tradite perëndimore të letërsisë, Sidrit Duro në romanin e Fluransit, nuk akuzon, nuk shan, nuk shpërthen, nuk inatoset, por vetëm rrëfehet një moment se “e gjithë kjo farsë është veç një lojë”. Sidrit Duro përfundon zhvillimin e tij protagonistik me një mesazh dashurie, ndërsa autori i tij, Fluransi, midis nadirit të fjalës tenton imortalizimin e një kohe. Inatin, nostalgjinë, akuzën apo dëshirën për atë kohë dhe ata njerëz autori ua kalon lexuesve. Doemos, vetëm lexuesit do e thonë fjalën e fundit (si për kohën që prek romani, si për autorin).