Shqipëria ja del të diskutohet edhe njëherë për bunkerët. Kësaj radhe si "vepra arti"

Profesoresha Lori Amy e Universitetit Jugor të Xhorxhias, thotë se në Shqipëri, kujtesa për krimet e komunizmit po shtypet në mënyrë brutale. Në një intervistë për Zërin e Amerikës, Profesore Amy, e cila po bën një studim për traumat e komunizmit dhe tranzicionit në Shqipëri, komentoi edhe për bunkerin në qendër të Tiranës, që është bërë burim polemikash të ashpra. Ajo tha se një bunker nuk mund të shërbejë si simbol i identitetit kombëtar apo si vlerë për popullin.

Zëri i Amerikës: Profesore Amy, ekziston perceptimi se në Shqipëri ka një humbje të kujtesës ose një shtrëmbërim të kujtesës përsa i përket krimeve të komunizmit. Natyrisht, kjo u intereson disa grupeve të caktuara njerëzish, që kanë qenë të lidhur direkt me ish-regjimin, si ish-prokurorë dhe ish-zyrtarë të lartë. Por më duket se sëmundja është më e përhapur se kaq në Shqipëri. A ndani edhe ju këtë mendim?

Prof. Lori Amy: Po. Mendoj se është një pyetje jashtëzakonisht e rëndësishme. Nëqoftëse do të kishim vetëm humbje kujtese do të kishte qenë më mirë. Për fat të keq fjala është për një kujtesë aktive që po shtypet në mënyrë brutale. Nga njëra anë, kemi një grup njerëzish, të cilët nuk duan që të dalin në dritë disa nga gjërat që ata kanë bërë. Ata përdorin energji të shumta për të shtypur dhe për të mohuar këtë histori. Në të njëjtën kohë, ka një numër të madh njerëzish që jetojnë çdo ditë me kujtesën e asaj që hoqën dhe ata nuk e kanë mundësinë për ta bërë publike këtë. Mirëpo ne sot nuk e kemi luksin për ta lënë këtë kujtesë të humbasë, sepse nga njëra anë kemi njërën pjesë të shoqërisë që aktivisht e shtrembëron, e mohon dhe shpesh gënjen rreth kësaj kujtese, ndërsa nga ana tjetër kemi një grup njerëzish që jetojnë çdo ditë me përvojën e vuajtjeve të tyre, por që zëri i tyre nuk dëgjohet në klimën e mohimit dhe shtrembërimit.

Zëri i Amerikës: Jo shumë kohë më parë u publikua në media një listë e gjatë njerëzish të dekoruar me medaljen e mirënjohjes, mes të cilëve kishte ish-prokurorë dhe ish-hetues të regjimit, ish-agjentë të sigurimit. U përmend një person i quajtur Shyqyri Çoku, që ka qenë hetues i At Zef Pllumit dhe që u denoncua nga veprimtari i njohur Sami Repishti këtu në SHBA, si torturues i tij. Çfarë po përpiqet të tregojë qeveria duke e bërë këtë?

Prof. Lori Amy: Një nga arsyet që jepen medalje të tilla është se dosjet nuk janë hapur, nuk ka patur një analizë të plotë për 50 vitet e regjimit. Nga njëra anë, Shqipëria është në pozitën e gjithë vendeve të tjera që dolën nga lufta e Dytë Botërore pas viteve të konfliktit mes fashistëve dhe komunistëve. Përpara se të fillonte Lufta e Ftohtë, partizanët ishin njerëz që u nderuan në të gjithë botën si forca që ndihmuan në mposhtjen e fashizmit. Mendoj se qeveria po përpiqet të tregojë se ka njerëz që mund të nderohen për mposhtjen e fashizmit. Por këtu ka një problem që lidhet me shtrembërimin dhe shtypjen e kujtesës, sepse pas luftës erdhi një gjysmë shekulli shtypjeje të egër. Pra, saktësisht çfarë bënë këto figura nga viti 1945 deri për shembull në vitin 1982?

Zëri i Amerikës: Kjo nuk thuhet.

Prof. Lori Amy: Kjo nuk thuhet. Pra, t’u japësh medalje këtyre njerëzve që ndihmuan në mposhtjen e fashizmit, do të thotë gjithashtu të mohosh atë që ata bënë duke marrë pjesë në shtypjen që ushtroi regjimi. T’u japësh medalje njerëzve që ishin pjesë e egërsisë së atij regjimi është përsëritje e akteve të dhunës që kaq shumë njerëz pësuan nën atë regjim.

Zëri i Amerikës: Le të flasim pak për bunkerin që qeveria po ndërton në qendër të Tiranës. Në pikëpamje psikologjike, çfarë sinjali dërgon ai bunker për njerëzit që vuajtën nën komunizëm? Përse duhej që qeveria të ndërtonte një bunker të tillë?

Prof. Lori Amy: Për mendimin tim, ka një kufi përtej të cilit askush nuk dëshiron të ndihet i turpëruar për historinë e vet. Në një farë mënyre unë e shoh atë bunker si një përpjekje për konvertim, pra nëse kemi patur diçka që e shihnim si shenjë të turpit, atëherë le ta konvertojmë atë simbol në burim krenarie. Por si mundet që bunkeri, i cili deri në vitin 1991 ishte simbol i…

Zëri i Amerikës: A mundet që një bunker të jetë krenari për shqiptarët?

Prof. Lori Amy: Pikërisht. Si mundet që ai të konvertohet në simbol të identitetit kombëtar, pra në një mënyrë që të kthehet në vlerë për popullin? Dhe këtu ne nuk flasim thjesht për njerëzit që u burgosën ose që jetuan në kampe internimi. Këtu po flasim për një vend të tërë, i cili deri në vitin 1991 bënte manovra ushtarake për të mposhtur imperializmin. Këta bunkerë ishin pjesë e jetës së përditshme, që krijonin paranojën se “ne do ta mposhtim armikun”. Këtë simbolizonin bunkerët për të gjithë vendin.

Zëri i Amerikës: A mund të shihet ky bunker si vepër arti?

Prof. Lori Amy: Fashizmi prodhoi vepra të bukura arti, por që ishin të dhunshme, si pjesë e një ideologjie që përjetësonte dhunën. Nëse kjo është një vepër arti, përsëri pyetja që shtrohet është: Çfarë kuptimi ka dhe çfarë simbolizon ajo? Mendoni se si u ndërtuan ata bunkerë. Ata u ndërtuan në kohën kur vendi nuk kishte bukë të hante. Është çmenduri kur e mendon. Deri në vitin 1991 njerëzit stërviteshin në këta bunkerë kundër armiqve, që, sidoqoftë, nuk mund të mposhteshin dot me kallashnikovë të vjetër në struktura betoni.

Zëri i Amerikës: Nga një pikëpamje praktike qeveria mund t’i kishte shpenzuar paratë e ndërtimit të bunkerit për diçka tjetër me vlerë…

Prof. Lori Amy: Për shembull, Shqipëria ka një trashëgimi të pasur arkitekturore dhe arkeologjike. Ka kaq shumë gjëra vërtet me vlerë që mund t’i sjellin dinjitet vendit. Por çfarë po ndodh? Këto gjëra po shkatërrohen. Po shkatërrohet trashëgimia dhe çdo gjë tjetër që ka vlerë të vërtetë, që mund ta ngrejë vendin drejt një të ardhmeje, e cila përputhet me dinjitetin e tij. E ndërkohë shihni me çfarë merremi!

Zëri i Amerikës: Çdo njeri e di se viktima e njeh kriminelin, njeh atë që e ka torturuar. E megjithatë nuk shikojmë raste në Shqipëri që vetë viktima të ngrihet e ta tregojë me gisht torturuesin e saj? Përse ndodh kjo? Nga frika, apo diçka tjetër?

Prof. Lori Amy: Një nga gjërat që shikoj tek njerëzit me të cilët flas në Shqipëri është forca e tyre shpirtërore. Këta janë njerëz që kanë vuajtur në mënyrë të tmerrshme. Por shumë prej tyre, siç ma kanë thënë edhe vetë, kanë vendosur të mos hakmerren. Shumë prej tyre besojnë se të hakmerresh, për shembull me akte dhune, kjo do të thotë të përsërisësh modelin e dhunës që u ushtrua ndaj tyre. Shumë prej shqiptarëve me të cilët kam folur do të dëshironin të kishin një rrugë drejt së ardhmes. Nuk mendoj se është thjesht frika. Në të njëjtën kohë, nëse ata jetojnë në një hapësirë kulturore, ku simbolet e kësaj dhune vazhdojnë, siç është edhe rasti i bunkerit, ose rasti i medaljeve për njerëzit që ishin pjesë e asaj shtypjeje, atëherë çfarë mund të presim tjetër përveçse më shumë zemërim dhe më shumë dhimbje që del në sipërfaqe?