Pritmet e rreme në letërsi

Kur shkruhet për diçka të randsishme siç asht “pritmi” i Shqipnisë, tue dashtë me përdorë ketë shprehje që asht ma së parit titulli i nji libri të Lumo Skëndos të botuem në vitin 1915 në Sofje, na duhet me u përballë detyrimisht me profetë dhe me mesi të rremë. Nji mitizim vulgar ka shoqnue rrjedhën e kritikës letrare në dekadat e fundit, e ma së shumti lexuesi i thjeshtë ka qenë viktima e këtij mitizimi që e ka mbushë atmosferën tonë letrare me avuj eterikë.

Para njizet e sa vitesh, në pragun e shndërrimit gradual të komunizmit në demokraci, pedagogët e atëherëshëm të letërsisë dhe miqtë e letrave nisën me na folë ne të rinjve për disa shkrimtarë që simbas tyne kur të botoheshin dhe të lexoheshin lirshëm do të përbanin ngjarje letrare të mirëfillta dhe do të detyronin specialistat me e rishkrue historinë e letërsisë sonë.

*   *   *

Ndër emnat që përfliteshin ishin Kapllan Resuli apo Resulbegoviqi apo Kapllan Burović siç i pëlqen atij me u nënshkrue në shtypin serb, mandej Kasem Trebeshina, Bilal Xhaferri e ndonji tjetër që s’po më kujtohet tashma.

Kapllan Resulit, ulqinak, i lëvdonin romanin “Tradhtia” të cilin e paraqisnin si nji vepër me vlera të veçanta.

Ma vonë pata rastin me e marrë në dorë ketë roman, pa mujtë me shkue përtej faqes 10 apo 15, ku me siguri fillonte pjesa e tij e jashtëzakonshme. Shumë bashkëatdhetarë të ish-Jugosllanisë e akuzonin Resulin si agjent të UDB-së e madje edhe se ia kishte vjedhë dorëshkrimin e atij romani dikujt tjetër. Në nji intervistë dhanë gazetarit Vitomir Dolinski për të përkohshmen maqedonase “Vest” në vitin 2009, Resuli tregonte se për me i shpëtue dhunës jugosllave mbas daljes nga burgu i Idrizovos u mundue me gjetë strehë të sigurtë në BRSS, por fati e çoi në Shqipninë hoxhiste. Në ato vite nji njeri që donte me i shpëtue regjimit jugosllav tue shkue në BRSS s’mund të ishte tjetër veçse nji stalinist. Gjithashtu ai rrëfente se në vitin 1992 kishte marrë në Gjenevë nji ftesë prej Fatos Nanos për me u kthye triumfues në Tiranë. Por, mbas pak vitesh atij i mbërriti nji ftesë edhe prej Srđan Srećković -it, ministrit serb të diasporës, i cili i lypte ndjesë Resulit dhe e ftonte me shkue në Beograd ku do të trajtohej me nderime.

Gjithë pritmi ndaj krijimtarisë së tij mund të përmblidhet në këto dy ftesa kuptimplote, mbas të cilave qëndron romani “Tradhëtia” (vetë titulli asht “nomen omen”), si edhe mëtimet diletanteske të Kapllan Resul-Resulbegoviq-Buriqit me mohue autoktoninë e shqiptarëve në Ballkan, me provue se shqipja nuk rrjedh prej ilirishtes dhe me sulmue atë që ai e quen “iliromaninë” shqiptare që i shtyka këta të fundit në keqkuptime dhe në racizëm me fqinjët! Resuli del me tezat e tija përpara publikut serb tue u kapërdisë me nji titull shkencor që paska marrë dikur në Tiranë, madje ai saktëson se tezat e tija “in nuce” gjenden në vetë punimin e tij shkencor. Do të ishte interesante me dijtë nëse nji gja e tillë asht e vërtetë, e nëse po me dijtë edhe drejtuesit e tij shkencorë!

Pritmi tjetër i rremë ishte Kasem Trebeshina, numri i romaneve dhe dramave të pabotueme të t’cilit përflitej si impresionant. Dihej që kishte qenë partizan e ma vonë bashkëthemelues i Sigurimit, por thuhej se kishte nji talent të jashtëzakonshëm dhe mbi të gjitha nji guxim të marrë që e kishte shty me i shkrue nji letër gati kërcënuese Enver Hoxhës, i cili e kishte hjedhë në burg. Mitologjia trebeshiniane u përball ma vonë me realitetin e idhtë të fakteve, tue qenë se letra drejtue diktatorit nuk u dokumentue asnjiherë dhe se veprat e tija letrare lëviznin në nji hapsinë jo të ndryshme prej shumë shkrimtarëve të tjerë të zakonshëm të kohës së komunizmit. Por ajo që e theu përfundimisht pritmit e rremë qe libri i tij “Mekami”, nji himnizim i pushtuesit turk dhe nji përbuzje e hapët ndaj arbnorëve. Çdo fjalë asht e kotë dhe e tepërt përpara mundësisë së leximit të atij libri mjeran që ndriçon rranjët ma të egra të komunizmit antieuropian shqiptar. Mitizimi i Trebeshinës mori fund kur doli se ai gjatë luftës kishte vra pa gjyq dy bashkëluftëtarët e tij Jani Malon dhe Sulejman Xhelilin. Në anën tjetër në asnji arkiv dhe në asnji dosje hetimore, simbas hulumtimeve të censhme të autorit të librit “Disidentët e rremë”, nuk rezultojnë gjurmë të “Promemories” që gjoja Trebeshina i paska dërgue Enver Hoxhës.

Pritmi i kotë vijon edhe me shkrimtarin Bilal Xhaferri, rreth këtij pjesa ma interesante e përfoljes kishte të bante me mrekullinat që kishte pasë botue në ShBA mbas arratisjes prej Shqipnijet. Të gjithë flitnin për gjana që nuk kishin pasë mundësi me lexue, por gjithsesi entuziazmi ishte i madh.

Ajo që e damtonte pak ketë mitizim ishte fakti që ky shkrimtar i ri çam, edhe pse me babë të pushkatuem si antikomunist në vitin 1945 kishte mbërrijtë deri atje sa me marrë pjesë edhe në mbledhjet e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipnisë dhe madje kishte botue dhe shtypë edhe dy vëllime poetike para se me u arratisë në Greqi!

Asokohe nuk mbërrija me e përfytyrue për shembull Zef Zorbën, poet i nji race të pastër, ish i burgosun politik, si pjesmarrës në mbledhjet e Lidhjes së Shkrimtarëve apo si i pranishëm në shtypin komunist!

Mbas disa vitesh më ranë në dorë disa numra të revistës “Krahu i Shqiponjës” që Xhaferri kishte nxjerrë në Chicago, dhe menjiherë zhgënjimi qe i madh, tue i hjekë retoriken antikomuniste që ia lejonte vendi ku ndodhej, poezi shumë ma të ndieme se ato kishin mbërrijtë me shkrue ndërkohë në Shqipni Fatos Arapi, Ndoc Gjetja apo Rudolf Marku!

Ma vonë nji pjesë e madhe e krijimtarisë së Xhaferrit doli se përbahej prej fragmente romanesh e tregimesh, disa herë edhe fragmente prej pak faqesh e rreshtash, megjithatë “fragmenti” që vërtetë e bani të famshëm në mjediset letrareske tiranese ishte kritika e tij në nji mbledhje të Lidhjes në prill të vitit 1968 ndaj romanit “Dasma” të Kadaresë. Ketë roman të dobtë Xhaferri e sulmoi randë e me të drejtë prej pozitave të partishmërisë komuniste si roman dekadent që e nxinte figurën e grues shqiptare dhe denigronte klasën punëtore. Retorika e asaj kritike disaminutëshe qe krahu ma i fortë që e fluturoi përpjetë ketë shkrimtar që asokohe pritnim të rikthehej me kushedi se çfarë pajet në gjinin e letërsisë shqipe.

Asht e çuditshme, por nji shkrimtar i mirëfilltë dhe antikomunist i vërtetë si Martin Camaj i kishte ba gjithashtu nji kritikë romanit “Dasma” tek “Shêjzat” e Koliqit në vjeshtën e vitit 1967, e megjithatë askush nuk e kujton sot dhe nuk e mban si të famshëm për ketë gja. Madje në kritikën e tij Camaj, tue analizue figurën kryesore të veprës, vëren natyrshëm: “Qindrimi i shkrimtarit S.K. përnjisohet me qindrimin zyrtar” (Shêjzat, nr. 9-12, 1967, f. 471).

Nga nji anë kemi Bilal Xhaferrin që gjykon se romani denigron realitetin socialist, nga ana tjetër Martin Camajn që pohon se romani asht i dobtë dhe në linjë me qëndrimin zyrtar. Del se kritika e Xhaferrit bahet prej pozitave ultrakonservatore, ndoshta edhe për shkaqe personale, por sidoqoftë tue mbetë nji kritikë që përputhej me shpirtin e revolucionit kulturor që kishte mbërthye Shqipninë asokohe. Ka disa studjues dhe kritikë sot që duen me na e mbushë mendjen se Bilal Xhaferrin, të cilin pushkatimi i të jatit nuk e pengoi me botue gjatë komunizmit dy vëllime poetike dhe me qenë i pranishëm në katër organe të superkontrollueme prej PPSH-së si “Zëri i Rinisë”, “Drita”, “Nëntori” dhe “Ylli”, e madje s’e pengoi me marrë pjesë në tubimet e Lidhjes, e paska damtue randë kritika me frymë komuniste që ai i bani “Dasmës” së Kadaresë!

Në qoftë se asokohe në Shqipni pushtetin mund ta kishte nji Imre Nagy apo nji Alexander Dubček, fatkeqsia e Xhaferrit (e larguen nga Tirana në Hamallaj të Durrësit, jo në Kurvelesh apo në Mirditë)

mund të interpretohej si rrjedhojë e asaj kritike konservatore, por në Shqipni sapo kishte nisë vala e revolucionit kulturor e cila inkurajonte masat me goditë pa ngurrim individët: shkrimtarë, artistë apo profesionistë të ndryshëm. Nga ana tjetër sulme shumë ma të ashpra se ai i Bilal Xhaferrit ishin drejtue ndaj “Dimrit të vetmisë së madhe”; kujtojmë atë të F. Shalsit me titull “Re të zeza mbi letërsinë shqipe të sotme”, apo kritika si ato të Koço Bihikut apo Razi Brahimit, por asnjeni sish nuk pësoi kurrë asnji të keqe prej regjimit komunist.

*   *   *

Edhe pse profetët e rremë paralajmëruen po aq mesi të rremë, pritmi në gjinin e letrave shqipe nuk qe krejt i kotë. Mbas ramjes së komunizmit nji çetë e mirë shkrimtarësh e poetësh e pasunoi letërsinë tonë, mes tyne kujtojmë kalimtas: Z. Zorbën, F. Rreshpjen, L. Lleshanakun, P. Shllakun, V. Zhitin, F. Lahollin, A. Çefën, J. Radin e disa tjerë të talentuem që përbajnë ende sot ngjarje letrare.

Në historinë e letërsisë shqipe ka vend për të gjithë, edhe pse letërsia nuk asht demokraci; ka vend për të gjithë, por jo për gjithçka, sidomos për mitizime.

 ______

* Shqiptarët janë ardhacakë në Ballkan dhe ata u ngulën në Shqipëri pasi asimiluan fisin kelt Albanoi, pretendon Kapllan Resuli. MAPO boton këtë tezë, e të tjera, hedhur në një shkrim të tij botuar në të përkohëshmen beogradase “Tabloid” (nr. 170, 25/12/2008). Po aty është botuar një shkrimi i gazetarit Savo Zmajeviq “Ministri fton akademikun Buroviq në Beograd”.

MAPO