Moro dhe Berlinguer, viktimat e një kompromisi historik*

Intervistoi: Walter Veltroni

Zyrtar i lartë i Partisë Komuniste Italiane, pjesëmarrës i rezistencës, mik i Luigi Longos dhe Enrico Berlinguer, Aldo Tortorella flet në këtë intervistë për Walter Veltronin për periudhën e kompromisit historik në Italinë e viteve ’70. Është koha e dy njerëzve: Berlinguer, kryetar i sapozgjedhur i PKI-së, organizata më e madhe komuniste në Perëndim që në vitin 1976 mori 34.4% të votave dhe Aldo Moros, kreut të Demokracisë Kristiane që përfundoi i vrarë nga Brigadat e Kuqe. Dy njerëz që tentuan ta bëjnë Italinë një pol bashkëjetese dhe bashkëqeverisjeje nën emëruesin e “demokracisë si vlerë universale”, duke pajtuar të papajtueshmet e Luftës së Ftohtë.

Tortorella lë të kuptohet se Berlinguer alarmoi sovjetikët, kurse Moro amerikanët. Njerëz hije: Cossiga dhe Andreotti, që në fakt janë mjeshtërit e ekuilibrit. Të cilët edhe Fituan. Berlinguer është një figurë atipike e botës komuniste, që mori kthesë të fortë në planin taktik duke modifikuar edhe aspekte ideologjike. Ndonëse nuk e shmangu dot fundin e partisë së themeluar nga Gramsci në vitin 1921, ai me Moron ofruan një shembull të veçantë në Luftën e Ftohtë, por që siç ndodh shpesh me Italinë, u provua iluminues në vetvete, por i dështuar në mënyrë tragjike.

***

Aldo Tortorella, ti ke qenë në sekretarinë e Partisë Komuniste Italiane me Berlinguer. Do të doja të dija në këtë bisedë që të nisemi nga shumë larg. Fashizmi që ke njohur fëmijë ishte me të vërtetë autobiografia e një kombi?

Fashizmi kishte një konsensus të madh, deri edhe kur shpërtheu lufta. Isha në lice, erdhën studentët universitarë fashistë për të na nxjerrë në sfilatë. Shikoja njerëzit që e shihnin këtë kortezh të rinjsh, shumë prej të cilëve ishin të destinuar për të vdekur, sepse kishin moshën e mobilizimit. Unë isha një fëmijë, por të tjerët ishin tashmë burra. Kujtoj vetëm një person që reagoi me zemërim ndaj atij kortezhi pro luftës, të tjerët shihnin me simpati. Gjërat ndryshuan me fillimin e bombardimeve, me humbjet e ushtrisë dhe me marrëzinë e ekspeditës në Rusi. Kishte përherë një tërheqje dhe ajo ishte përherë strategjike. Atëherë italianët nisën të tërheqin konsensusin për regjimin. Dhe nisi të rritej simpatia për lëvizjen klandestine në qytete dhe në male. Por fashizmi kishte konsensus popullor, të mos e harrojmë asnjëherë këtë.

Si hytë në rezistencë?

Në rezistencë, në Milano, hyra sepse bëja pjesë, bashkë me Raffaellino De Grada dhe Quinto Bonazzola, të Frontit të Rinisë, i drejtuar nga Eugenio Curiel dhe Gillo Pontecorvo. Unë duhet të rekrutoja ata të Katolikes, isha përgjegjës për studentët universitarë të Frontit. Ata të Universitetit Katolik nuk ja thoshin kësaj pune. Ne ishim stërvitur tashmë nga më të vjetrit, për ne përgjigjej Gillo. Ai më kishte mësuar gjithçka, kujdesin, të mos takoheshim asnjëherë më shumë se dy veta. Ata të Katolikes linin takim edhe 14 persona, ndoshta mendonin të bënin ndonjë mbledhje. Por ishte njëri prej tyre që ishte kapur nga policia dhe kishte kënduar(rrëfyer). Kështu atë ditë bënë një grumbullim dhe na arrestuan të gjithëve.

Ishte i drejtë piazzale Loreto, apo Mussolini duhej të procedohej siç bënë në Nuremberg?

Vendimi nuk u mor nga Luigi Longo, por nga Komiteti i Çlirimit Kombëtar. Megjithatë duhet të kem dëgjuar nga Longo se ndjesia dominuese në atë moment ishte se, nëse e dorëzonin Mussolinin tek aleatët, ai do t’ia hidhte. Ndoshta sepse kishte raporte me Churchillin apo me të tjerë. Ekzistonte frika se do të konsideroheshin të gjitha kompromentimet e demokracive me fashizmin. E tmerrshme ishte se pati një tërbim të njerëzve, një shpërthim urrejtjeje. Por flasim për ditë të tmerrshme, në kulmin e një lufte civile në të cilën fashistët kishin kryer tmerre të patregueshme. Në sheshin Loreto u ekspozuan trupat e fëmijëve antifashistë të masakruar. Unë i kisha parë, me mizat që vinin vërdallë trupave të tyre dhe fashistët e armatosur që bënin roje që askush të mos mund t’i varroste, as edhe të afërmit. Kishte njerëz që qanin, një spektakël i tmerrshëm. Unë isha në Milano në atë moment. Urrejtja është një bishë e shëmtuar.

Cili qe fati i arit të Dongos?

Nuk e di. Kishte një sektor të partisë që merrej me çështjet disi më të rezervuara. Imagjojmë pastaj në ato vite.

Plus që unë në ato vite nuk kisha ndonjë rol kushedi se çfarë. Por për të qenë të qartë, edhe kur isha në grupin drejtues, disa vendime merreshin në rreth të mbyllur, mes sekretarit dhe pak njerëzve të tjerë. Ti e di raportin që më lidhte me Berlinguer. Por ai, kur vendosi që të shkëpuste kordonin financiar me sovjetikët, vendimin për të hequr pararë e mori bashkë me Chiaromonten, asokohe koordinator i sekretariatit dhe urdhëri u dha nga Cervetti, përgjegjës për organizimin. Ishte një zgjedhje e rëndësishme dhe kurajoze, Berlinguer sapo ishte bërë sekretar. Dhe viti kur ndodhi kjo përkon, jo rastësisht, me prezantimin e strategjisë së kompromisit historik. Berlinguer i shkëpuste ato lidhje për të garantuar autonominë e nevojshme të parties, për të qenë një forcë nacionale koherente dhe qeverisëse.

Njerëz si ty që kishin rrezikuar jetën për lirinë, si e kanë përjetuar stalinizmin?

Në një moment të parë kemi qenë të gjithë stalinistë. Në fund të fundit, në Jaltë, qeveritë perëndimore e ndanë Europën me Stalinin. Ne ishim stalisitë sepse ishte Stalingradi, ishte flamuri i kuq mbi Rajshtag. Kishin vdekur për të na shpëtuar nga nazizmi. Por shoku i parë, askush nuk e kujton, ndodhi në vitin 1953. Ndodhi greva e punëtorëve kundër pushtetit, muri nuk ishte ndërtuar ende. Punëtorët mitikë të Berlinit që donin të ngriheshin kundër mendimeve të Rosa Luxemburg, si pasojë e të cilave më vonë kjo e fundit u vra. Këta punëtorë ngriheshin në grevë kundër pushtetit komunist. Një shok. Që megjithatë nuk mjaftoi për të na bërë të kuptonim.

Viti 1956 ishte shansi i madh i humbur i së majtës italiane?

Unë mendoj se po. Unë kisha vendosur të largohesha. Ki parasysh se në vitin 1956 unë u diplomova me një tezë mbi idenë e lirisë te Spinoza. Pas diplomimit ndodh kjo rrëmuja në Hungari. E kam aty. Kam provuar ta rilexoj, por tashmë është shumë e vështirë për një të thyer në moshë. Ndoshta kishte ndonjë farë vlere, meqenëse Banfi donte ta publikonte: Spinoza, jo vetëm si mbështetës heroik i lirisë politike, por si teoricien i lirisë më të lartë, asaj të brendshme. Teza ime konsistonte në idenë se liria politike nuk është gjithçka, ekziston një përmasë më e madhe: liria e brendshme. Për këtë bindje time të thellë doja të ikja. Më mbajtën Antonio Banfi dhe Pietro Ingrao. Ishte Lufta e Ftohtë…Ishin kohë të vështira. Më çuan në pikën që të përcaktoja si prioritare qëndrimin në parti përkundrejt bindjeve të mia.

Ngjarjet e Hungarisë a nuk konfirmojnë në fund lojën e dyfishtë të Togliattit? Sepse ai ishte njeriu i themelimit të së majtës ne demokracinë italiane, por ishte edhe njeriu që nuk diti t’i thoshe dot Jo Moskës…

Mua Togliatti më dukej gjenial, por jo simpatik. Unë isha për Longon, kisha një raport thuajse varësie me të. Longo dhe Togliatti flisnin thuajse me Ju me njëri-tjetrin. Nuk e përdornin sigurisht, por ishin dy persona të largët me njëri-tjetrin. Mes të dyve kishte lidhje politike, por jo miqësi. Loja e dyfishtë e Togliattit? Sipas meje nuk është shprehja e duhur. Ai nuk ishte i dyfishtë, por ishte shumë i bindur se me Revolucionin e Tetorit, historia ndoshta ishte vënë në lëvizje, se ndoshta në botë kishte nisur socializmi. Një bindje që do të tejkalohet vetëm me Berlinguer.

Në vitin 1968, kur ndodhi pushtimi i Çekosllovakisë, Partia Komuniste Italiane u shpreh me formulën “mosmarrëveshja e rëndë”. Që në fakt ishte pak.

Ishte ajo që u dukej shumë, shokëve si Longo. Që për herë të parë pati ndërgjegjësimin e dështimit të atij modeli. Por më duhet ta përfundoj për Togliattin. Ai ishte shumë i bindur se kishte nisur socializmi. Mbi këtë nuk kishte dyzim, e thoshte. Ka një dialog mes Norberto Bobbios dhe Togliattit, është zhvilluar në vitin 1954. Liberalsocializmit të filozofit, Togliatti i përgjigjet me realizëzm të supozuar: “Nuk mund të shpikim ne se çfarë duhet të jetë socializmi, tashmë ka një socializëm që marshon”. Por ai nuk ishte socializmi që marshonte, ishte socializmi që po vriste veten.

Çfarë lufte i bënë sovjetikët Berlinguerit?

Luftë totale, jo vetëm të nëndheshme. Ne ishim armiku i amerikanëve, por edhe i sovjetikëve. Sepse teza e Kissinger mbi Berlinguer ishte e tyrja: “Ky është më i rrezikshmi nga të gjithë, sepse është demokrat, e prish unitetin moral të Perëndimit”. Sepse zbulohet se mund të jetë një komunist demokrat. Problemi ishte se kjo linjë kishte nevojë për një impiant teorik të shëndetshëm. Sepse nëse aksi shtytës nuk funksionon, nuk funksionon më as edhe një botë dhe nuk funksionojnë më idetë e tua të vjetra. Duhet t’i zëvendësosh. Unë mund të deklarohem qetësisht komunist, sepse për mua komunizmi është një pikë e të parit të realitetit, nuk është një sistem, as edhe një doktrinë, është një mënyrë e të parit të realitetit. Është të thuash: “Kjo ndarje mes të pasurve dhe të varfërve, borgjezë dhe proletarë nuk funksionon, duhet të mendojmë për një botë tjetër”.

Çdo forcë demokratike që do të korrigjojë sistemin duke e ndryshuar gradualisht nuk është e mirëpritur. Mbytemi në mallra dhe miliarda njerëz janë në kushtet e urisë. Ky për mua është komunizmi, jo tmeri i partive unike dhe lirive të mohuara.

Kujton episode të luftës së deklaruar të sovjetikëve kundër PKI-së?

Ata i censuruan edhe fjalimin në Moskë. Kur tha “demokracia vlerë universale”, ia hoqën frazën, më shumë se kaq…Pastaj terrorizmi. Askush nuk ma heq nga mendja se ishin sovjetikët që punuan për të prishur kompromisin historik, për ta ndalur Berlinguerin në realizimin e perspektivës së pjesëmarrjes në qeveri. Nëse ai do ja kishte dalë, do të kishte qenë një goditje për linjën sovjetike. Shikoni atë që ka thënë këshilltari amerikan, Pieczenik, i dërguar nga amerikanët për të bashkëpunuar me Cossigan. Ai ka qenë protagonist i një manovre që synonte të angazhonte Brigadat e Kuqe në vrasjen e Aldo Moros. Ai madje ka thënë se: “Pata frikë deri në fund se do ta lironin”.

Moro dhe Berlinguer kishin tronditur kanonet e Luftës së Ftohtë. Dhe të dy ishin në shënjestër. Kujtoj reagimin shumë të dhunshëm të sovjetikëve në momentin e eurokomunizmit. Me Togliattin flitej në rrugë nazionale që donte të thoshte se rruga ishte ajo që donin sovjetikët, por kishte variante. Berlinguer, duke folur për demokracinë si vlerë universale, e theu këtë skemë dhe punoi për të ndërtuar një rrjet ndërkombëtar alternativ. Për sovjetikët ishte shumë. Siç kishte qenë shumë për amerikanët, “faza e tretë” e Moros. Kështu shpjegohet sulmi në rrugën Fani. Dhe kështu shpjegohet atentati ndaj Berlinguer në Bullgari. Dhe ndoshta kështu shpjegohet edhe stërvitja e Brigadave të Kuqe në Çekosllovaki.

Nëse Moro nuk do të ishte rrëmbyer, PKI-ja do të votonte për qeverinë Andreotti? Ishte një qeveri njëpartiake pa asnjë lloj risie…

Një natë më parë, Moro i dërgoi Berlinguerit një mesazh përmes Luciano Barcas. I thoshte që të kishte besim tek ai, se përbërja e qeverisë ishte çmimi që duhej paguar për të shmangur një çarje të Demokracisë Kristiane dhe se ai ishte garanti i programit. PKI-ja do të paguante një çmim të lartë në çdo rast. Nëse do të pranonte, por edhe nëse jo. Ajo legjislaturë do të merrte fund. Moro mendonte të përfshinte PKI-në në qeveri për të bërë më vonë alternimin. Berlinguer besonte në prevalimin e katoliçizmit demokratik të Moros dhe Zaçagninit për një bashkëpunim jo të shkurtër. Të dy ishin të vetëdijshëm se e kishin çuar eksperimentin e autonomisë italiane në pikën maksimale të tensionit. Jo rastësisht propozimi për kompromisin historik lindi nga grushti i shtetit në Kili.

Andreotti ishte një shenjë e një vazhdimësie absolute me të shkuarën…

Pas zgjedhjeve të vitit 1976 Berlinguer i tha Moros që të mos zgjidhte Andreottin. Ai iu përgjigj: “Andreotti është i domosdoshëm për të zbutur kundërshtitë e amerikanëve”. Unë nuk e di nëse kishte të drejtë, sepse interlokutori i vërtetë i amerikanëve ishte Cossiga(kushëri i Berlinguer - shën.red) Andreotti kishte autonomitë e tij siç dëshmonte politika e tij në Lindjen e Mesme. Argumenti që përdor Moro për të thënë se i duhej Andreotti është se ai nuk mund të prishte çdo gjë, se marrëveshja mund të bëhej nëse ai bindte të gjithë Demokracinë Kristiane. Ishte një kapje, një ngërç për të cilën u pagua një çmim me të vërtetë i lartë…

Partia Komuniste Italiane e dinte për Gladion?

E morëm vesh kur e morën vesh të gjithë.

Pra, pas deklarimeve të Andreottit?

Pasi u zbulua nga ata, po…

PKI-ja merr fund me vdekjen e Berlinguer?

Sipas meje, për shumë kohë ka mbetur gjallë një linjë politike që ishte ajo e frymëzimit origjinal të unitetit kombëtar. Në fazën finale të jetës së vet, Berlinguer zgjedh rrugën e alternativës demokratike dhe mandej vihet në sintoni me kultura dhe probleme të reja. Ekologjia, pikë së pari. Pastaj feminizmi i ndryshimit. Çështja morale që për të ishte rithemelimi i partive. Kishte kuptuar se po bëheshin makina të pastra pushteti, klientela të afta për të bërë biznes. Nuk është kjo detyra e një partie.

Çështja e tretë themelore, pacifizmi. Ai, që kishte qenë kundër-lëvizjes, paralajmëron për këtë temë dhe artikulimin e saj, sidomos nga fëmijët. Në ato vite, Berlinguer kërkon të ravijëzojë një identitet të ri të PKI-së. Pas tij ai frymëzim humbi. Ndoshta është e vërtetë, Partia Komuniste merr fund me Berlinguer.

Një pyetje së cilës nuk kam ditur asnjëherë t’i përgjigjem. Nëse Berlinguer do të kishte letuar dhe mbërritur në vitin 1989, çfarë do të bënte?

Edhe për mua është e vështirë. Nuk më duket e drejtë të interpretoj. Ideja e tij ishte të ndryshonte dhe ndoshta do kishte ndryshuar më herët, jo më vonë.