A ka të drejtë Putin?

Në shtator 1993, presidenti rus, Boris Jelcin, i shkroi një letër të gjatë homologut amerikan, Bill Klinton. Letra që niste me "I dashur Bill", kërkonte "shkëmbim të sinqertë të mendimeve" të dy liderëve.

Në atë kohë, Polonia, Hungaria dhe Republika Çeke ishin të interesuara t’i bashkoheshin NATO-s, çka ishte edhe burimi i shqetësimit të presidentit rus. Në letër, Jelcin theksonte se çdo vend mund të vendoste vetë në cilën aleancë do të anëtarësohej. Por, shtonte ai, publiku rus e shikon shtrirjen e NATO-s në Lindje si “njëfarë neoizolimi” të Rusisë, një faktor që ai këmbëngulte se duhej marrë në konsideratë. Jelcin i referohej Traktatit 2+4, që i përket ribashkimit të Gjermanisë në vitin 1990. "Fryma e traktatit," shkruante ai, "përjashton opsionin e zgjerimit të zonës së NATO-s në Lindje".

Ajo letër shënoi herën e parë që Rusia akuzoi Perëndimin se nuk po mbante fjalën. Dhe pavarësisht nga fakti që amerikanët e hodhën poshtë akuzën, një zgjidhje për konfliktin nuk u gjet kurrë – një situatë e cila ka pasur pasoja, të cilat janë shtrirë deri në ditët e sotme. Në thelb nuk ka asnjë çështje tjetër historike që i ka helmuar marrëdhëniet mes Moskës dhe Perëndimit aq shumë në tre dekadat e fundit, sa mosmarrëveshja mbi atë që, saktësisht, ishte rënë dakord në vitin 1990.

“Na mashtruat në mënyrë të turpshme”

Që nga koha kur Jelcin e dërgoi atë letër, NATO ka pranuar në aleancë 14 vende në Evropën Lindore dhe Juglindore. Kremlini është ankuar se Perëndimi e ka gënjyer në çdo hap të rrugës. Këtë e përsëriti së fundmi edhe presidenti aktual rus, Vladimir Putin: "Na mashtruat paturpësisht".

Fokusi i zemërimit të Kremlinit nuk është më ekskluzivisht te marrëveshja Dy Plus Katër, por në thelb në të gjitha marrëveshjet e negociuara që nga rënia e Murit të Berlinit. "Na premtuat në vitet 1990 se (NATO) nuk do të lëvizte asnjë centimetër në Lindje," tha Putin në fund të janarit. Dhe ai po e përdor atë për të justifikuar kërkesat e tij aktuale për garanci me shkrim se Ukraina nuk do të pranohet kurrë në aleancën perëndimore.

Por kjo nuk është e gjitha. Në fund të janarit, ministri i Jashtëm rus, Sergei Lavrov, u shkroi një letër të hapur homologëve të tij perëndimorë, në të cilën ai përmendi mirëkuptime shtesë. Në veçanti, ai u përqëndrua në Kartën për Sigurinë Evropiane, e hartuar mbi marrëveshjet e arritura në vitin 1990. Lindja dhe Perëndimi ishin pajtuar në atë kohë se çdo vend ka të drejtë të zgjedhë lirisht aleancën ku dëshiron të jetë pjesë. Më vonë, u bë detyrim që “asnjë shtet të mos e forcojë sigurinë e tij në kurriz të sigurisë së shteteve të tjera", siç përmend në mënyrë eksplicite Lavrov në letrën e tij.

Zgjerimi në Lindje

Nuk mungojnë rrëfimet nga një sërë dëshmitarësh për diskutimet e ndryshme midis Perëndimit dhe Moskës pas rënies së Murit të Berlinit. Në vitin 1990, një ushtri e vërtetë politikanësh dhe zyrtarësh të rangut të lartë nga Moska, Uashingtoni, Parisi, Londra, Boni dhe Berlini Lindor u mblodhën për diskutime mbi ribashkimin e Gjermanisë, mbi çarmatimin e NATO-s dhe të Traktatit të Varshavës dhe mbi një kartë të re për Konferenca për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë (KSBE) – e cila u bë Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) në 1995.

"Garanci kategorike"

Por kujtimet e të përfshirëve nuk janë gjithmonë të qëndrueshme. Roland Dumas, i cili shërbeu si ministër i Jashtëm francez në vitin 1990, do të thoshte më vonë se u zotua se trupat e NATO-s nuk do të përparonin më afër territorit të ish-Bashkimit Sovjetik. Por sekretari amerikan i shtetit në atë kohë, James Baker, ka mohuar të jetë bërë ndonjë premtim i tillë – një pretendim që disa nga diplomatët e tij, megjithatë, e kanë kundërshtuar. Jack Matlock, i cili ishte ambasador i SHBA-së në Moskë në atë kohë, ka thënë se Bashkimit Sovjetik iu dhanë "garanci kategorike" se NATO nuk do të zgjerohej drejt lindjes.

Versionet që jep Mikhail Gorbachev, lideri i fundit i Bashkimit Sovjetik, janë veçanërisht konfuze. Në një rast, ai tha se kancelari gjerman Helmut Kohl dhe amerikanët i kishin premtuar se NATO "nuk do të lëvizë asnjë centimetër më në lindje". Por në një rast tjetër, ai është shprehur se "tema e zgjerimit të NATO-s nuk u diskutua kurrë" - megjithatë ai këmbënguli se Perëndimi kishte shkelur frymën e marrëveshjeve të arritura në atë kohë.

Për fat të mirë, ka shumë dokumente të disponueshme nga vendet që morën pjesë në bisedime, mes tyre memorandume nga bisedat, transkriptet e negociatave dhe raportet. Sipas atyre dokumenteve, SHBA, Britania e Madhe dhe Gjermania i sinjalizuan Kremlinit se anëtarësimi në NATO i vendeve si Polonia, Hungaria dhe Republika Çeke nuk mund të diskutohej. Në mars 1991, kryeministri britanik John Major premtoi gjatë një vizite në Moskë se "asgjë e tillë nuk do të ndodhë". Yeltsin shprehu pakënaqësi të konsiderueshme kur hapi u ndërmor përfundimisht. Ai dha miratimin e tij për zgjerimin e NATO-s drejt lindjes në 1997, por u ankua se po e bënte këtë vetëm sepse Perëndimi e kishte detyruar.

Natyrisht, nuk ka asnjë marrëveshje ligjërisht detyruese midis dy palëve që nga periudha pas rënies së Murit të Berlinit. Verdikti nëse Perëndimi e ka thyer fjalën e tij varet tërësisht nga fakti se sa të detyruese beson dikush garancitë e dhëna nga Major dhe të tjerët.

Përplasja për zgjerimin e NATO-s drejt lindjes filloi në janar 1990 me një iniciativë të ministrit të Jashtëm gjerman Hans-Dietrich Genscher. Në të gjithë Evropën Lindore, popujt kishin rrëzuar qeveritë satelitore të Moskës dhe Genscher ishte i shqetësuar për reagimin e mundshëm të Kremlinit. Ai kishte ende kujtime të gjalla nga kryengritja e vitit 1956 në Hungari. Kur një element i rebelimit u përpoq të tërhiqej nga Pakti i Varshavës dhe të krijonte lidhje më të ngushta me Perëndimin, sovjetikët hynë për të shtypur rebelimin. Genscher donte të shmangte një përsëritje dhe ai ishte i përgatitur të bënte lëshime të gjera për Kremlinin.

Në një fjalim të 31 janarit 1990, ai propozoi që NATO të lëshonte një deklaratë duke thënë: "Çfarëdo që të ndodhë me Paktin e Varshavës, nuk do të ketë zgjerim të territorit të NATO-s në lindje dhe më afër kufijve të Bashkimit Sovjetik." Fjalimi i Genscher u prit mirë nga qeveritë aleate në Britani, SHBA, Francë dhe Itali. Në një diskutim me homologun e tij në Londër, Genscher tha se ai kishte nevojë për siguri se "Hungaria nuk do të bëhet pjesë e aleancës perëndimore në rast të një ndryshimi në qeveri".

Homologu i tij amerikan Baker mund të themi që nuk u gëzua nga ideja, por e konsideroi atë "më të mirën për momentin". Shqetësimi kryesor midis aleatëve perëndimorë ishte nëse një Gjermani e bashkuar do të mbetej në NATO, dhe jo e ardhmja e vendeve të Evropës Lindore, të cilat të gjitha ishin ende në Paktin e Varshavës.

Një çështje e zgjidhur

Në fillim të shkurtit, Genscher dhe Baker e paraqitën idenë në Moskë, secili për llogari të vet. Ministri i Jashtëm gjerman e siguroi Kremlinin se: "Për ne, është e sigurt që NATO nuk do të zgjerohet në lindje. Dhe kjo vlen në përgjithësi", duke nënkuptuar qartë përtej Gjermanisë Lindore. Amerikani, nga ana e tij, ofroi "garanci të hekurta që juridiksioni ose forcat e NATO-s nuk do të lëviznin drejt lindjes". Kur Gorbaçovi tha se zgjerimi i NATO-s ishte "i papranueshëm", Baker u përgjigj: "Ne pajtohemi me këtë".

Më vonë, Baker do të thoshte se fokusi i tij ekskluziv kishte qenë në Gjermani. Me sa duket, ai nuk ndihej rehat me faktin se kishte negociuar me sovjetikët në dëm të Budapestit dhe Varshavës. Genscher gjithashtu do të minimizonte rëndësinë e vizitës së tij në Moskë, duke thënë më vonë se ai kishte dashur të "maste" përgjigjen sovjetike, asgjë më shumë. Pak kohë pas kësaj, filluan negociatat Dy Plus Katër, që u zgjatën deri në shtator 1990. Sovjetikët, tha Genscher, nuk u kthyen kurrë në çështjen e zgjerimit të NATO-s në Evropën Lindore, një fakt që ai e interpretoi se do të thotë se çështja ishte zgjidhur.

Ka vend për dyshime lidhur me këtë version të ngjarjeve. Që në shkurt të vitit 1990, nuk ishte sekret se disa vende të Evropës Lindore kishin filluar të ëndërronin anëtarësimin eventual në NATO. Gazetat shkruanin për të dhe zyrtarët sovjetikë ua përmendën atë në disa raste politikanëve perëndimorë. Pa sukses. Perëndimi dha vetëm deklarata të përgjithshme sigurie. Presidenti i SHBA-së, George H. W. Bush, për shembull, tha: "Ne nuk kemi asnjë qëllim, as në mendimet tona, të dëmtojmë Bashkimin Sovjetik në asnjë mënyrë". Presidenti francez, François Mitterrand, i tha Gorbaçovit se ai ishte "personalisht në favor të çmontimit gradualisht të blloqeve ushtarake". Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Manfred Wörner, shprehu më vonë kundërshtimin e tij të qartë ndaj zgjerimit të aleancës perëndimore.

Mesazhi ishte i qartë. Nëse Gorbaçovi do të jepte dakordësinë e tij për ribashkimin e Gjermanisë brenda NATO-s, Perëndimi do të synonte të krijonte një arkitekturë sigurie perëndimore që merrte parasysh interesat e Moskës.

Garancitë joformale nuk ishin të pazakonta gjatë Luftës së Ftohtë. Politologu amerikan, Joshua Shifrinson, krahason diskutimet e vitit 1990 me marrëveshjet verbale të bëra midis amerikanëve dhe sovjetikëve që çuan në lehtësimin e krizës së raketave kubane në 1962.

Kjo pikëpamje e situatës mbështetet nga fakti se ishte jashtëzakonisht e vështirë për Gorbaçovin të pranonte anëtarësimin në NATO për një Gjermani të ribashkuar. Është e vështirë të imagjinohet që shefi i Kremlinit do të kishte rënë dakord për një hap të tillë nëse do të kishte besuar se premtimet nga Boni, Londra, Parisi apo Uashingtoni nuk ishin asgjë tjetër veçse të vërteta. Në fakt, qeveria gjermane përfundimisht duhej të pranonte një status të veçantë për shtetet që më parë i përkisnin Gjermanisë Lindore, duke garantuar që rajoni në parim nuk do të bëhej bujtës i trupave nga anëtarët e aleancës së NATO-s apo ndonjë vend tjetër.

Duke pasur parasysh dokumentet në dispozicion, disa madje spekulojnë se Perëndimi i gënjente qëllimisht sovjetikët që në fillim. Disa javë pas udhëtimit të tij në Kremlin, në çdo rast, Baker i tha shprehimisht Genscher-it se disa vende të Evropës Lindore ishin të etur për t'u bashkuar me NATO-n, duke sjellë përgjigjen e Genscher se çështja "nuk duhet të preket tani për tani". Një formulim që i mbajti të gjitha opsionet në tryezë për më vonë.

Administrata e SHBA-së në atë kohë përfshinte gjithashtu njerëz të linjës së ashpër, por që kishin ndikim, si Sekretari i Mbrojtjes, Dick Cheney, dhe nënsekretari i tij neokonservator i shtetit, Paul Wolfowitz. Këta burra ëndërronin ta kthenin SHBA-në në të vetmen superfuqi globale dhe e shihnin NATO-n kryesisht si një mjet për të pohuar dominimin e SHBA-ve në Evropë. Interesi i treguar nga vendet e Evropës Lindore për t'u bashkuar me aleancën ishte i dobishëm në këtë drejtim. Departamenti i Mbrojtjes kërkoi që NATO-ja ta lërë "derën hapur".

Deklarata të tilla dukej se mbështesin pohimet e Putinit se Perëndimi e ka "mashtruar" Rusinë qëllimisht. Megjithatë, kjo pikëpamje, në thjeshtësinë e saj, është e gabuar.

Vitet 1990 ishin dekada e qëllimeve të mira dhe iluzioneve të mëdha, nga të dyja anët. Gorbaçovi premtoi se Kremlini do të prezantojë demokracinë, do të respektojë të drejtat e njeriut dhe do të njohë të drejtën e vendeve për vetëvendosje. Ai madje hapi mundësinë që vetë Bashkimi Sovjetik të mund të bëhej anëtar i NATO-s. Pasardhësi i tij Jelcin shprehu një besim të ngjashëm, duke pretenduar se "ne po bëhemi një vend tjetër".

Mosbesim në rritje

Për njëfarë kohe u duk sikur perandoria lindore ishte gati për reforma. Dhe me atë përshtypje në mendje, Kohl, Genscher, Bush dhe pasardhësi i tij Clinton vërtet donin ta transformonin NATO-n dhe t’i merrnin seriozisht interesat e Kremlinit. Megjithatë, ekzistonte një kontradiktë potencialisht domethënëse: nga njëra anë, të gjitha vendet supozohej se ishin të bashkuara nga "siguria e pandarë", ndërsa nga ana tjetër, secili vend gjoja kishte të drejtën të vendoste se cilës aleancë donte t’i bashkohej. Megjithatë, në atë kohë dukej se nuk ishte gjë tjetër veçse një problem teorik.

Për më tepër, Clinton, Kohl dhe të tjerët për vite të tëra e refuzuan anëtarësimin në NATO për Poloninë, Hungarinë dhe Republikën Çeke. Një zgjerim i tillë shihej si shumë i shtrenjtë, demokracitë e reja në ato vende dukeshin shumë të brishta dhe ushtritë e tyre ishin shumë reaksionare. Por më pas, procesi i reformave në Rusi u ngadalësua dhe mosbesimi filloi të rritet. Dhe republikanët, nga ana e tyre, e kuptuan se çështja e anëtarësimit të zgjeruar në NATO ishte e dobishme për të fituar pikë politike kundër Klintonit. Shumë amerikanë me rrënjë nga Evropa Lindore jetonin në shtetet vendimtare në Midëest. Kjo e çoi Klintonin drejt vendimit për të zgjeruar aleancën.

Duke vepruar kështu, Perëndimi nuk shkeli asnjë traktat, por megjithatë disa pjesëmarrës ishin të shqetësuar. Vite më vonë, Genscher tha se zgjerimi ishte thjesht i mirë nga një këndvështrim zyrtarisht ligjor. Por ishte e pamundur të mohohej, tha ai, se ishte në kundërshtim me frymën e mirëkuptimeve të arritura në vitin 1990.

Botuar në Der Spiegel